İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II - Deneme Sınavı - 17

Emevîlerin merkezi Suriye’ye doğru ilerleyen Ebü’l-Abbas’ın amcası Abdullah b. Ali kumandasındaki birlikler Emevî Halifesi II. Mervân’ın ordusu tarafından, Büyük Zap Suyu kenarında karşılandı. 16 Ocak 750 tarihinde başlayan ve on gün süren savaşı Abdullah kazandı. Bu yenilginin ardından önce Harran, sonra Şam’a kaçan II. Mervan oradan da Ürdün’e yöneldi. Abdullah b. Ali hiçbir dirençle karşılaşmadan Şam (Dımaşk) önlerine gelerek şehri zaptetti. Mervân’ı takip eden birlik Yukarı Mısır’da Busîr adı verilen yerde ona yetişti ve Ağustos 750’de cereyan eden çarpışmada Mervân öldürüldü. Böylece Emevî hilâfeti ortadan kalkmış oldu.

Abbasî hilâfetine karşı Basra’da Hâricîler’in, Fars’ta Bessâm b. İbrahim’in ve Sind’de Mansur b. Cumhûr’un başlattıkları isyanlar kolaylıkta bastırıldı.

Abbâsî ihtilalinin meşhur kumandanı Ebû Müslim’in giderek itibar ve kuvvet kazanmasından rahatsız olan Mansûr, Abdullah b. Ali’nin isyanını bastırdıktan sonra bir suikast düzenleyerek Ebû Müslim’i öldürttü. Emevîler’in yıkılıp Abbâsîler’in kurulmasında en büyük pay sahibi olan Ebû Müslim’in öldürülmesi üzerine Horasan’da birçok isyan ve karışıklık çıktı. Aslında Ebû Müslüm’in öldürülmesini bahane eden bu isyanlar dini içerik taşımaktaydı. Zira kadim bir kültüre sahip İran henüz eski inançlarının etkisinden kurtulmamıştı. Bunların başında bir Mecûsî olan Sünbâz ile İshak et-Türkî’nin isyanları gelir.

785’de halife olan Hâdî hilafetinin başında Ali evlâdından Hüseyin b. Ali’nin
Medine’de başlattığı isyanla karşılaştı. Hz. Hasan’ın torunlarından olan Hüseyin b. Ali, Medine valisinin baskılarını öne sürerek isyan etti ve Mescid-i Nebevî’de halktan biat aldı. Daha sonra hac münasebetiyle gelen toplulukları da kendi saflarına katmak amacıyla Mekke’ye hareket etti ve burayı da elegeçirdi. İslâm’ın iki kutsal şehrinin elinden çıktığını gören Hâdî isyancılar üzerine büyük bir ordu gönderdi. Mekke yakınlarındaki Fah vadisinde cereyan eden ve bu nedenle Fah Savaşı adı verilen muharebede Hüseyin yenildi ve çok sayıda taraftarıyla birlikte hayatını kaybetti (786). Şiîler bu hadiseyi Kerbelâ Vak’ası’ndan sonra en acıklı olay ve bir matem günü olarak kabul ederler.

Abbâsî Devletinin sınırlarının en geniş olduğu devrede tahta çıkan Harûn Reşid’in dönemi huzur ve istikrar dönemi olarak anılır. Onun döneminde saray adeta bir ilim ve kültür merkezi haline gelmiş Arap edebiyatındaki Binbir Gece Masallarına ilham vermiştir.

Ali b. İsa’nın valiliği sırasında bölgede meydana gelen önemli bir olay da Râfi b. Leys’in isyanıdır. İsyanın son derece tehlikeli bir hal alması üzerine halife bizzat sefere çıktı (808). Tûs şehrine varınca hastalanarak 809 tarihinde burada vefat etti.

Emin imparatorluk içindeki Arap unsurlar, Me’mun ise yönetici olarak bulunduğu Horasan’ın da tesiriyle İranlı unsurlar tarafından desteklenmekteydi. Bir bakıma Emevîler’in son döneminde başlayan ve Abbâsîlerin kurulmasıyla sonuçlanan Arap ve Arap olmayan müslümanların
mücadelesi yeniden dirilmişti. Bu aynı zamanda Irak ile Horasan mücadelesiydi.

Me’mun vezirinin ikna etmesi sonucunda Bağdat’a gelmeyerek devleti Merv’den idare etmeye çalıştı. Bütün bu nedenlerle Arap nüfusunun yoğun olduğu yerlerde isyanlar ortaya çıktı. Nitekim Alioğullarından Muhammed b. İbrahim Kûfe’de kendisini halife ilan etmişti. Onun öldürülmesinin ardından aynı aileden Muhammed b. Muhammed hareketin liderliğine getirilmişse de o da yakalanarak idam edildi.

Hz. Ali taraftarı (bu hareket daha sonra Şîa adını alacaktır) propaganda özellikle Müslüman olmuş gayr-ı Arap unsurların yaşadıkları Doğu eyaletlerinde etkili oldu. Böylece Şîi olarak adlandırılan Hz. Ali taraftarları ile mevâlî olarak
isimlendirilen Arap kabilelerine eklemlenmiş Arap olmayan Müslümanlar ortak düşmanları Emevîler’e karşı bir ittifak oluşturdular. Bu ortamdan yararlanan Abbasoğulları kısa sürede Emevîler’e karşı başlatılan muhalefet hareketinin liderliğini üstlendi. Emevî halifesi I. Velid tarafından baskıya maruz kalan Abbas b. Abdülmuttalib’in torunu Ali Şam’ı (Dımaşk) terkederek 714 yılında, Suriye hac yolu üzerinde bulunan Humeyme’ye gitmek zorunda kaldı. Böylece Emevîler’e karşı Abbâsî muhalefet hareketi başlamış oldu.

Abbasî propagandası 718 yılından itibaren Kûfe merkezli olarak devam etti

İmam Muhammed b. Ali’nin 743 yılında ölmesinin ardından hareketin liderliği oğlu İbrahim b. Muhammed’e geçti

Mukaddes ailenin vekili sıfatıyla Emevî muhalefet hareketinin en önemli merkezlerinden olan Horasan’a gönderdi.

Ebû Müslim 748 yılında Emevî birliklerinin birer birer mağlup ederek Horasan eyaletini ele geçirdi.

İlk Dönem Abbasî Halifeleri:

1- Ebü’l-Abbas Seffâh 
2- Ebû Ca’fer Mansûr 
3- Muhammed Mehdî 
4- Mûsâ Hâdî 
5- Hârûn Reşîd 
6- Emîn 
7- Me’mûn

Suriye’de bazı isyanların çıkmasına sebep oldu. Suriye’de isyan eden çeşitli Arap kabileleri başlarına ilk Emevî halifesi Muâviye’nin soyundan olan Ebû Muhammed es-Süfyânî’yi halife adayı
olarak öne çıkardılar.

İkinci Abbâsî halifesi Ebû Cafer Mansûr, kardeşi Ebü’l-Abbas’ın hilafeti döneminde çıkan pek çok isyanın bastırılmasında rol oynamıştı

Halife Ebû Cafer Mansur’u İlah, Ebu Müslim’i peygamber olarak kabul eden gruba verilen ad Ravendîler'dir.

Müslüman olarak görünmekle birlikte İslâm dışı davranışlarda bulunan kimseye Zındık denir.

Dîvân-ı Harb’e bağlı olarak Dîvân-ı Arz’ı kurmuş, böylece askerî uzmanların orduyu her zaman
teftiş ederek daima savaşa hazır tutmalarını sağlamıştır.

Devletin kurucusu Ebü’l-Abbas Abdullah Seffâh Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın torunu olduğundan Abbâsîler (Abbasoğulları) adıyla anılırlar. İslâm dünyasında 750 yılında Emevîler’in yerine Abbâsîler’in kurulmasıyla siyasi ve sosyal alanlarda pek çok önemli değişiklik olmuştur