İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 1

XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İslâm âlemi, siyaset ve iktisat başta olmak üzere hemen hemen her sahada bir gerileme süreci içerisine girdi.

“İslâm’ı hayata yeniden hakim kılma” teklifi, İslâmcı aydınların söyleminde önemli bir yer tutmaktaydı. Müslümanların gerilemesinin sebebi, çoğu İslâmcının kanaatine göre İslâm’ ın hakikatinden uzaklaşılmış olmasıydı. Çözüm, gerçek İslâm’a yönelmek, yani İslâmlaşmaktı. Bunun için öncelikle Hz. Peygamber dönemine, diğer bir deyişle asr-ı saâdete dönmek ve temel kaynaklara, Kur’ân ve sünnete başvurmak lazımdı. Sonraki görev ise, asr-ı saâdetin ardından ortaya çıkmış geleneklerin gözden geçirilmesi ve ıslah edilmesiydi. İslâm düşüncesini körelten, müslümanları yanlış yollara sevkeden bid’at ve hurafelerin ayıklanmasıydı. Bu nedenle ihyacı hareketler bazı modern araştırmalarda “ana kaynaklara dönüşçü” özelliği nedeniyle “yeni selefîlik” veya “ıslahatçı selefîlik” olarak tanımlanmıştır.

İslâmcılara göre ittihad-ı İslâm, yani panİslâmizm adını da verdikleri müslümanların siyasal birliği, İslâm âleminin geri kalmasını ve sömürge- cilerin istilasını engelleyecek tek çareydi. II. Abdülhamid bunu bir devlet politikası haline getirdi. Padişahın halife olma imtiyazı tahkim edilerek İslâm ülkelerinin maddi ve manevi desteğini celbetmek ve bu sayede Osmanlı devletini emperyalist güçler karşısında ayakta tutmak, bu politikanın esas amacıydı.

Osmanlı’nın Mustafa Sabri, İskilipli Âtıf, Said Nursî gibi muhafazakâr İslâmcıları genellikle Cumhuriyet devrimlerine muhalif bir pozisyon almışlar; modernist olarak vasıflanan İzmirli İsmail Hakkı, Şemseddin Günaltay gibi isimler ise idarede önemli görevlere getirilmişler, hatta yeni rejimin tasarruflarını savunan bir söylem geliştirmişlerdi.

İhyacı/İslâmcı düşüncenin mimarları ya da öncüleri diyebileceğimiz bazı sembol isimler şunlardır;

Seyyid Ahmed Han (1817–1898)

Cemâleddin Efgânî (1838–1897)

Muhammed Abduh (1849–1905)

Mustafa Sabri Efendi (1869–1954)

Tokat doğumlu olan Mustafa Sabri Efendi, ilmi kariyerinde Süleymaniye Medresesi’nde hadis müderrisliğine kadar yükseldi. İslâm İlimleri Cemiyeti’nin reisliğini yaptı. Damad Ferid hükümetinde şeyhülislâmlık görevine getirildi (1919–1920). Bu sırada Sevr Antlaşması’nı savundu ve Anadolu’daki Milli Mücadele hareketine karşı tedbirler alınmasını önerdi. Teklifi kabul edilmeyince görevinden istifa etti (Eylül 1920). Bu süreçte kurucusu olduğu Telâî-i İslâm Cemiyeti’nde İskilipli Âtıf Efendi ve Said Nursî ile çalıştı. Cumhuriyet’in ilanından sonra yeni yönetim Mustafa Sabri’yi muhalif 150’likler listesine dâhil etti ve 1924’de vatandaşlıktan çıkardı.

1950’lerde başlayan demokratik gelişmeler sonrasında ise, o döneme kadar oluşan birikimin siyasete taşınması ve dini değerlerin sosyal ve siyasi projelerde yer bulması süreci başlamış oldu. 1960’lardan itibaren günümüze kadar Hasan el-Bennâ, Seyyid Kutub gibi İhvân-ı Müslimîn’e mensup liderler ile Ebû’l-Hasan Nedvî, Mevdûdî gibi Hint bölgesi bilginlerinin, İranlı Şiî müelliflerin ve Seyyid Hüseyin Nasr gibi gelenekselci, Fazlurrahman gibi modernist düşünürlerin eserleri yoğun şekilde Türkçe’ ye çevrilmiş, bu kitaplar ve Necip Fazıl, Nurettin Topçu, Sezai Karakoç gibi yerli düşünürlerin eserleri, İslâmcı olarak tanımlanan aydınların fikri eğilimlerini farklı biçimlerle de olsa etkilemiş, ayrıca İslâmcılığın siyasallaşması sürecini hazırlamıştır.

Gelenekçi oluşumlar şunlardır;

Siyasal ıslahatçı hareketlerin önemli bir bölümü, yasal yollardan ve uzun süreli bir siyasi mücadeleyi programlamış, bu süreçte şiddet metotlarına başvurmamayı ilke edinmiştir. Bu çeşit hareketlerin en köklüsü ve en büyüğü kuşkusuz Arap ülkelerindeki İhvân-ı Müslimîn hareketidir.

İhvân-ı Müslimîn (Müslüman Kardeşler) teşkilatı, Mısırlı bir öğretmen olan Hasan el-Bennâ (1906–1949) öncülüğünde 1928 yılında İsmailiye’de kuruldu. 1933’de merkezini Kahire’ye taşıdı. Siyasi, ilmi, sportif, kültürel ve sosyal alanlarda faaliyet gösteren bir teşkilat olarak gelişti. Kuruluşundan itibaren içeride örtülü İngiliz sömürgeciliğine karşı tam bağımsızlığı savun- du. Filistin sorunuyla yakından ilgilendi. 1953’de cumhuriyetin ilanından sonra ise yönetimin İslâmi esaslara göre ıslahı için çalışmalarını yürüttü. Kapsamı bir hayli geniş olan bu ıslah programının, fertlerden başlayarak, aile, toplum, devlet ve tüm insanlığı içine alması amaçlandı. Mısır dışındaki Suriye, Ürdün-Filistin, Sudan gibi Arap ülkelerinde de şubeler açarak teşkilatlandı.

Seyyid Kutub (1906–1966) radikal siyasal İslâmcılığın sembol ismi olarak hatırlanmaktadır. Kahire’de yüksek öğretmen okulundan mezuniyetin- den sonra çeşitli edebiyat dergilerinde yazdığı şiir, hikaye ve romanlarıyla tanınmaya başlayan Kutub, hayatının ilk döneminde daha çok sol kesimlerle irtibattaydı. Eğitim araştırmaları yapmak için gönderildiği ABD’de fikri değişim yaşadı ve batılı ideolojilere cephe aldı. 1953 yılında İhvân-ı Müslimîn’e katıldı ve teşkilatın yayın dairesi başkanlığını üstlendi. 1954’de Mısır devlet başkanı Abdünnâsır’a karşı başarısız suikast girişiminden sorumlu tutulan İhvân yöneticileriyle birlikte tutuklandı ve on yıl hapis yattı. Bu sürede meşhur tefsiri Fî Zılâli’l-Kur’ân’ı yazmaya başladı. 1964’deki tahliyesinden sonra kaleme aldığı Yoldaki İşaretler (Me’âlim fî’t-Tarîk) adlı radikal İslâmcılığın rehber kitabı sayılan eserindeki fikirlerinden dolayı veİhvân’ı canlandırma faaliyeti suçlamasıyla 1965’de tekrar tutuklandı ve idam cezasına çarptırıldı. Ceza, İslâm dünyasından gelen yoğun tepkilere rağmen1966 Ağustos’unda infaz edildi.