İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 16

İslâm Mezhepleri Tarihi Müslüman toplumların dinî, siyasî, sosyolojik ve psikolojik bakımlardan potansiyel zaaf ve kuvvetlerinin ölçülmesinde çok önemli verileri bulup çıkartabilmekte, bu veriler üzerinden yararlı tespitler yapmak suretiyle çözümler sunabilmektedir. Elde edilen sonuçlar, Müslümanlar arasındaki sorunların çözümünde yeni fırsatlar ortaya çıkartacak özelliktedir. Tabii ki bu gelişme dünya barışına da katkı sağlayacak niteliktedir. Doğru cevap D'dir.

Söz konusu irtibatın en yoğun gerçekleştiği disiplin kuşkusuz Kelam ilim dalıdır.Kelam ilmi gözettiği gayeler bakımından “kesin deliller kullanmak ve vaki olacak şüpheleri gidermek suretiyle dinî inanç esaslarını ispata kudret kazandıran bir ilim dalı” olarak tanımlanmaktadır. Çoğunlukla diğer dinlerden ve İslâmiyet içerisindeki çeşitli mezheplerden kaynaklanan inanç esasları üzerindeki şüpheleri gidermeyi amaçlayan kelamcılar, öncelikle bu şüphelerin niteliğini ve kaynağını bilmek durumundadırlar. Doğru cevap E'dir

Mezhepler ve dinî gruplar sosyal gerçeklikler olduklarından Din Sosyolojisi’nin ilgi alanına girerler. . Doğru cevap E'dir.

Kişinin mezhep ve cemaati ile aynileşmesi, inancında müteassıplaşması, grubundan olmayan diğer müminleri ötekileştirmesi, bazen şiddete yönelmesi gibi vakıalar Din Psikolojisi’nin ilgi alanı içerisindedir. Mezhebe giriş ve mensubiyet, dinî grup liderliği,grupsal dayanışma, ekonomik yardımlaşma ve  toplu ibadet Dn Sosyolojisinin alanıdır. Doğru cevap A'dır.

Mezhepler Tarihi yazıcılığı, her grup mensubunun kendi görüşlerini savunması ve diğer görüşleri eleştirmesi şeklinde başlamış, bu gayeyle yazılan ve türünün ilk örnekleri olan küçük hacimli eserlere makâlât denmiştir. Doğru cevap B'dir.

Siyasî ve itikadî gayelerle vücut bulmuş gruplar yanında, kendilerini İslâm’a nispet eden dinî, felsefî ve siyasî oluşumlar fırka terimiyle karşılanmış. Doğru cevap C'dir.

Birçok mezhep ismi yapay olarak üretilmiştir. Bunun başta gelen nedeni 73 fırka esaslı tasnif sisteminden doğan boşlukları doldurma gayretidir. Gruplaşmamış, belki de sadece bir âlim ve etrafındaki birkaç öğrencisini kuşatan bir düşünce kimliği, kaynaklara bir mezhep olarak kaydedilmiş, böylece batıl sayılan fırkaların sayısı olan 72 rakamına ulaşmak amaçlanmıştır. Doğru cevap A'dır.

Allah’ın insanlara peygamberi Hz. Muhammed vasıtasıyla gönderdiği İslâm dininin takipçileri olan Müslümanlar, 2. Ünitemizde üzerinde duracağımız nedenlerle Hz. Muhammed’in vefatından sonra siyasi, dinî ve fikrî konularda ayrılığa düştüler. Bu ayrılıklar hicri 30’lu yıllardan itibaren çeşitli cemaatleşme ve hizipleşmelere yol açtı.

İslâm düşüncesinin itikadî, ideolojik ve politik geçmişini ve bugüne yansımasını mezhepler ve akımlar üzerinden incelemek isteyen bir Mezhepler Tarihi araştırmacısının ele alacağı belli başlı meseleleri şu şekilde sıralamak mümkündür:

Kelam ilmi gözettiği gayeler bakımından “kesin deliller kullanmak ve vaki olacak şüpheleri gidermek suretiyle dinî inanç esaslarını ispata kudret kazandıran bir ilim dalı” olarak tanımlanmaktadır.

Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal adlı eserinde görüldüğü gibi bazı kaynaklar, muhtevalarında Mezhepler Tarihi ile Dinler Tarihi’ni birleştirmişler, İslâm kökenli mezhepleri inceleme yöntemlerini diğer dinlere bağlı mezhepleri incelerken de uygulamışlardır.

Ashâbü’l-makâlât ifadesinin makâleler, yani farklı fikir ve düşünceler üzerinde uzmanlığı bulunan, bunlar hakkında eserler yazan kimseleri, bugünün deyişiyle mezhepler tarihçilerini tanımlamak için kullanıldığı da görülmektedir.

Bu bilgilerden anlaşılıyor ki, sözünü ettiğimiz Arapça kelimelerden sadece fırka terimi somut bir sosyal oluşumu nitelemekte, makâle, nıhle ve mezheb terimleri ise fikir ve düşünceleri ifade etmektedir.

Mezhepler Tarihi araştırmacısı, mezheplerin oluşumlarına tesir etmiş tarihi olayları kaydeden İbn Sa’d, Belâzurî, Yakûbî, Taberî gibi müstakil İslâm tarihçilerini; hadis râvîlerini ve önemli tarihi şahsiyetleri tanıtırken çeşitli mezheplerin büyük simaları hakkında da bilgi veren Buhârî, İbn Ebî Hâtim, İbn Kuteybe, İbn Hallikân, Zehebî, İbn Hacer gibi biyografi yazarlarını; mezhepler arası polemiklerde çok kullanılan şiîr ve belâğat numunelerine kitaplarında yer veren Câhız, İbn Abd Rabbih, İsfehânî gibi edebiyatçıları; mezheplerin müellif ve edebiyâtını kaydeden İbnü’n-Nedîm gibi bibliyografyacıları ve tabii ki her mezhebin kendi yazarlarını İslâm Mezhepleri Tarihi’nde başvuru kaynakları olarak değerlendirmeye almaktadır.

Ayrıca Mu‘tezile âlimleri müstakil konularda reddiyeler kaleme almak suretiyle dönemin farklı dinî görüşlerinin ve partizan hareketlerinin eleştirisini yapmışlardır.

Eş‘arî

Eş‘arî’nin Makâlâtü’l-İslâmiyyîn adlı kitabı haklı bir şöhrete ulaşmıştır. Eş‘arî’nin Makâlâtü’l-İslâmiyyîn adlı kitabı haklı bir şöhrete ulaşmıştır. Bu eserin ilk bölümü, mezhepleri ve alt grupları, tasnif edilmiş şekilde bize tanıtmaktadır. İkinci bölüm ise, üzerinde ihtilaf bulunan meseleleri başlıklara taşıyarak konu merkezli biçimde mezheplerin görüşlerini mukayese imkânı sunmaktadır.

Râzî, İtikâdâtü Fıraki’l- Müslimîn ve’l-Müşrikîn adlı kitabında ‘yetmiş üç fırka hadisi’ni merkeze almıştı.

Mezhepler Tarihi araştırmacısının ele alacağı belli başlı meseleleri şu şekilde sıralamak mümkündür (Kutlu, 2008, s. 23–9):

a) Mezhep ve akım isimlerinin kaynakları,

b) Mezhep ve akımların doğuş sebepleri,

c) Teşekkül süreçleri,

d) Bulundukları mekân ve coğrafya ile olan ilişkileri,

e) Kimler ve hangi toplumsal yapılar ile başladıkları,

f) İlk ve sonraki temsilcileri,

g) Temel fikir ve kavramları,

h) Oluşturdukları edebiyat,

i) Yaşadıkları iç bölünmeler,

j) Yayıldıkları bölgeler,

k) Diğer dinî ve siyasî oluşumlarla ilişkileri ve tartışma konuları,

l) Günümüzdeki durumları,

m) İslâm düşüncesine katkıları,

n) Haklarında yapılmış çağdaş araştırmalar.

Kelam

Kelam ilmi gözettiği gayeler bakımından “kesin deliller kullanmak ve vaki olacak şüpheleri gidermek suretiyle dinî inanç esaslarını ispata kudret kazandıran bir ilim dalı” olarak tanımlanmaktadır. Çoğunlukla diğer dinlerden ve İslâmiyet içerisindeki çeşitli mezheplerden kaynaklanan inanç esasları üzerindeki şüpheleri gidermeyi amaçlayan kelamcılar, öncelikle bu şüphelerin niteliğini ve kaynağını bilmek durumundadırlar.

İlmu Makâlâti’l-Fırak

Taşköprüzâde’nin (v. 968/1560) İlmu Makâlâti’l-Fırak adını verdiği ve “ilâhî akîdelere ilişkin bâtıl mezhepleri kaydetmekle ilgilenen bir ilimdir” diye tarif ettiği Mezhepler Tarihi, klâsik dönemlerde genellikle “batıl sayılan mezhepleri red; hak olanı ispat” gayretiyle kullanıldığından, Kelam ile sürekli ilişki halinde olmuş, dolayısıyla normatif bir karakter kazanmıştır.