İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

İkinci halife Hz. Ömer devrinde ise her alanda büyük hamleler
yaşanmıştı. Çocukların öğretimi için özel olarak tespit edilen ilk program Ömer bin el-Hattâb tarafından kaleme alınmış ve ülkenin her bölgesine gönderilmişti.

II. Abdülhamid devrinde hazırlanan Kanun-i Esasî’ye (1876) göre kız ve
erkek çocuklarına ilköğretim mecburi hale getirilmiş ve böylece çocukların
eşit şekilde eğitim imkânlarından yararlanması hukuken sağlanmıştı. 1879’da
Maarif teşkilatında yapılan değişiklikle Maarif Nezareti bünyesinde Mekatib-i Sıbyaniye Dairesi kurulmuştu. Bu, devletin ilköğretim konusuna özenle eğildiğinin bir göstergesiydi.

İslam medeniyetinde medrese, orta ve yüksek düzeyde eğitim-öğretim yapan örgün kurumların ortak adıdır. Medrese, memleketin ihtiyaç duyduğu kültürü veren ve elemanlar yetiştiren bir eğitim ve öğretim kuruluşudur. Daha önceki devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması için vakıflar tahsis edilen medreselerin hocalarına müderris, yardımcılarına muîd, talebelerine dânişmend, talebe ve suhte denirdi.

Selçuklu birikimi üzerine yükselmiş yapısıyla birçok alanda son derece başarılı hamleler gerçekleştiren Osmanlılar, Türk eğitim-öğretim tarihinin belki de en ciddi gelişmelerine imza atmışlardır. Devletleşme ve müesseseleşme sürecinin en yoğun yaşandığı kuruluş dönemini müteakip yükseliş devrinde medreselerle birlikte mekteplerin de Osmanlı coğrafyasının en ücra kent ve kasabalarına son derece hızlı bir şekilde inşa edilmiş oldukları görülmektedir.

“Yazı yazmanın öğretildiği yer” anlamındaki mekteb kelimesinden daha çok, İslâm’ın ilk dönemlerinde küttâb tabiri kullanılırdı.

Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir.

Askeri Alandaki Kurumlar
1. Askerî Rüşdiyeler: Yüksek seviyedeki askeri okullara öğrenci hazırlamak maksadıyla 1875’de açılan orta seviyedeki okullardır.
2. Askerî İdadiler: 1845’te açılmış bu okullara Rüşdiye mezunları imtihanla alınırlardı. 1869 nizamnamesiyle bu okullar orta öğretimin ikinci kademesi olarak belirlenmiştir.
3. Hendesehane Mektebi (Humbarahane): Islahat döneminin açılan ilk askerî mektebidir. Ahmed Paşa, 1734’te Üsküdar’da açılan bu mektebin kurucusu ve ilk öğretmenidir. Humbarahane de denilen bu mektepte ordunun ihtiyacını karşılamak amacıyla çağa uygun teknik ve uzmanlık eğitimi yapılmıştır.
4. Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyun: Bahriye zabitlerini yetiştirmek için açılmış bir
yüksek okuldur. Hendesehane Mektebi’nin bir devamı olan bu mektep daha sonraları “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun” adını almıştır.
5. Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun: Kara Mühendishanesi de denilen bu yüksekokulda Topçu zabiti ve kurmayı yetiştirilmiştir. 1796’da Mühendishane-i Bahrî-i
Hümayun’un genişletilmesiyle tesis olunmuştur.

Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâ miye” ismini alan bu ilk medrese, eğ itim-ö ğ retim hayatında önemli bir çığır açmıştı.

Enderun Osmanlılarda yaygın eğitim kurumlarından değildir

Okuma-yazma bilmemenin büyük bir eksiklik kabul edilmediği, ahlâkî ve sosyal yapıya paralel olarak eğitim-öğretim konusunda da tam anlamıyla bir cehaletin yaşandığı Arap yarımadasında İslâm’ın geldiği sıralarda, okuma-yazma oranı düşük, okur-yazar sayısı son derece azdı. Doğru cevap d'dir.

“Yazı yazmanın öğretildiği yer” anlamındaki mekteb kelimesinden daha çok, İslâm’ın ilk dönemlerinde küttâb tabiri kullanılırdı.Doğru cevap E'dir.

İlk dönemlerde küttâblarda ders veren öğretmenleri, genellikle Yahudi ve Hıristiyan olan gayrimüslimler teşkil ediyordu. Bu uygulama askerî fetihler sona erinceye ve Müslümanlar eğitim-öğretim işini kendileri yapabilecek duruma gelinceye kadar devam etmiştir. Bu nedenle, ilk devirlerde küttâblarda dinî bilgilerin verildiği şüphelidir. Doğru cevap B'dir.

Hz. Ömer, içte devletin kurumlaşmasını ve toplumun teşkilâtlanmasını sağlamış, dışta da giderek genişleyen büyük bir fütûhata imzasını atmıştır. Vefatıyla Hz. Osman iş başına geçmiş, ancak hilâfette kaldığı sürece ortaya çıkan siyâsî istikrarsızlıktan o da nasibini almış . Benzer bir durumun yaşandığı Hz. Ali döneminde, hızla tırmanan siyâsî tansiyon, nihayet onun bu hilâfet görevini istemeyerek de olsa alma noktasına getirmişti.geçmiş, ancak hilâfette kaldığı sürece ortaya çıkan siyâsî istikrarsızlıktan o da nasibini almış ve bir dizi sosyal hadiselerden sonra oldukça dramatik bir şekilde ruhunu teslim etmiştir. Benzer bir durumun yaşandığı Hz. Ali döneminde, hızla tırmanan siyâsî tansiyon, nihayet onun bu hilâfet görevini istemeyerek de olsa alma noktasına getirmişti. doğru cevap C'dir.

Asr-ı saadetten Osmanlılara varan çizgide son halkayı, bir Türk-İslâm devleti olan Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçukluları oluşturmaktadır. Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir. Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır açmıştı. Doğru cevap D'dir.

Osmanlı mektepleri daha ziyade sultanlar ile hanedana mensup diğer kişilerin yanı sıra ticaret erbabı ile ilim adamları tarafından yaptırılırdı. Mektep kurucularının en az % 10’unu hanımlar oluştururdu. Toplumun ihtiyacına paralel olarak inşa edilen mektepler sayesinde, daha ziyade maddî durumları elverişsiz ailelerin çocuklarına ve -vakfiyelerde çoğu zaman dikkatle vurgulandığı gibi- yetimlere tahsil yapma imkânı tanınmış oluyordu.Doğru cevap E'dir.

Osmanlı sıbyan mekteplerinde en önemli ders Kur’ân-ı Kerim’in öğretimi olmakla birlikte, dilbilgisi ve gramer (sarf-nahiv), yazı (hüsn-i hat), fıkıh/ilmihal, dinler tarihi, edep/ ahlâk, aritmetik derslerinin de okutulduğu anlaşılmaktadır. Doğru cevap D'dir.