İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

Okuma ve yazmayı emreden ilk ilâhî mesaj (Bkz. Alak, 96/1-5), sadece peygambere değil, bütün Müslümanlara yüklenen bir sorumluluğu göstermekteydi.

İkinci halife Hz. Ömer devrinde ise her alanda büyük hamleler
yaşanmıştı. Çocukların öğretimi için özel olarak tespit edilen ilk program Ömer bin el-Hattâb tarafından kaleme alınmış ve ülkenin her bölgesine gönderilmişti.

830 yılında Bağdat’ta, Abbasî halifesi Me’mûn tarafından kurulduğu kabul edilen Beytü’l-Hikme ilmî gelişmelerin tetikleyicisi olmuştur.

Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir. Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır açmıştı.

Mektebhâne, dâru’t-ta’lîm, mahalle mektebi, beytü’t-ta’lîm ve küttâb'tır.

1868 yılında İstanbul’da bir Daru’lMuallimîn-i Sıbyan açılarak ilkokullara yetiştirilecek öğretmen konusunda önemli bir adım atılmıştır.

1869’da öğrenim süresinin 4 yıl olarak netleştiği görülmektedir.

Darülkurra: İslâm dininin kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerim ve onunla ilgili
ilimlerin öğretidiği medreselerdir.

1845’de kadı yetiştirmek için Süleymaniye’de kurulan Muallimhane-i
Nüvvab medresesi 1908’de Mekteb-i Nüvvâb, 1909’da ise Medresetü’lKuzât adıyla faaliyetini sürdürmüştür.

Bu derslerde; Arapça gramerin sarf kısmında Emsile, Binâ, Maksud, İzzî ve Merah; nahiv kısmında Avâmil, İzhâr ve Kâfiye; mantık dersinde Şerh-i Şemsiyye, Şerh-i Tevâli, Şerh-i Metâli‘, Şerh-i İsagoci; fıkıh usulü dersinde de Telvîh kitaplarının tamamının ya da bir bölümünün okunması gerekiyordu.

Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir. Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır
açmıştı.

1869 yılında yürürlüğe konulan Maarif-i Umûmiye
Nizamnâmesi ile; yapılacak yenilikleri kolayca uygulamak için sıbyan
okulları dışında ibtidaî okulları açmak ve sıbyan okullarını tedricen ve
muhafazakâr zümrelerin dikkatini çekmeden usûl-i cedid (yeni usûl) üzere
ders veren bir duruma getirmek amacı güdülmüştü.

II. Abdülhamid devrinde hazırlanan Kanun-i Esasî’ye (1876) göre kız ve
erkek çocuklarına ilköğretim mecburi hale getirilmiş ve böylece çocukların
eşit şekilde eğitim imkânlarından yararlanması hukuken sağlanmıştı. 1879’da
Maarif teşkilatında yapılan değişiklikle Maarif Nezareti bünyesinde Mekatib-i Sıbyaniye Dairesi kurulmuştu. Bu, devletin ilköğretim konusuna özenle
eğildiğinin bir göstergesiydi.

Rüşdiyeler: Sıbyan mekteplerinin programlarının geliştirilmesiyle meydana gelen bu orta seviyedeki okullar II. Mahmud tarafından 1839 tarihinde açılmıştır. Rüşdiyelerde bir süre farklı öğrenim süreleri uygulandıysa da 1869’da 4 yıl olarak netleştiği görülmektedir. Tarih içinde rüşdiyeler, erkek, kız, karışık, askerî ve özel rüşdiyeler şeklinde bütün
Osmanlı ülkesine yayılmıştır.

slam medeniyetinde medrese, orta ve yüksek düzeyde eğitim-öğretim yapan
örgün kurumların ortak adıdır. Medrese, memleketin ihtiyaç duyduğu kültürü
veren ve elemanlar yetiştiren bir eğitim ve öğretim kuruluşudur. Daha önceki
devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve
yaşaması için vakıflar tahsis edilen medreselerin hocalarına müderris,
yardımcılarına muîd, talebelerine dânişmend, talebe ve suhte denirdi.

Nizâmülmülk’ün
Bağdat ve çevresinde kurduğu medreseler örnek alınmak suretiyle İslâm
coğrafyasının değişik yerlerinde ve bu arada Anadolu’da da medreseler inşâ
edilmeye başlandı. Gerçekten de, medreselerin geniş anlamda devlet eliyle
kurulması, tahsilin parasız olması, öğrencilere burs bağlanması ve medrese
teşkilâtının en küçük ayrıntılara kadara tespiti Selçukluların eseridir

İznik’te kurulan Orhan Gazi adındaki ilk Osmanlı medresesinin ve
Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî, öğrenimine Karaman beldesinde
başladıktan bir süre sonra Kahire’ye gitmiş ve orada hadis, tefsir ve fıkıh
usûlü ilimlerini okumuş, Mısır’da bir kaç sene kaldıktan sonra Anadolu’ya
dönmüştür.

İznik’te kurulan Orhan Gazi adındaki ilk Osmanlı medresesinin ve
Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî, öğrenimine Karaman beldesinde
başladıktan bir süre sonra Kahire’ye gitmiş ve orada hadis, tefsir ve fıkıh
usûlü ilimlerini okumuş, Mısır’da bir kaç sene kaldıktan sonra Anadolu’ya
dönmüştür.

Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî önde gelen bir Türk bilim adamı
ve düşünürüdür.

Davud-i Kayserî’den sonra İznik’deki Orhan Gazi Medresesi’ne
Tâceddîn-i Kürdî ve Alâeddîn Esved müderris olarak atanmışlardır. Yine
bu dönemdeki ünlü bilim adamlarından biri olan Molla Fenârî, tasavvuf,
mantık ve diğer aklî ilimlerde söz sahibi idi.

Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne: Osmanlıda açılan ilk sivil yüksek okuldur.
Kaymakamlık, müdürlük gibi mülkiyede istihdam olunacak elemanları
yetiştirmek üzere l859’da İstanbul’da açıldıı.