İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

İslâm medeniyetinde iktisadî kurumlardan bahsederken her şeyden önce “mal evi” mânâsına gelen Beytülmal’dan söz etmek gerekir. Devlet hazinesi olan beytülmal, devlete ait malların muhafaza edildiği fizikî mekânı ifade ettiği gibi devlete ait taşınır taşınmaz malların bütününü ve bunların idaresiyle ilgili hukukî kurumu da ifade etmektedir.

İslâm coğrafyasının batı ucunda bulunan Mağrib (Fas) ile Endülüs’te de divanlar kurulmaya başlandı. İktisadî alanda dört divanın kurulduğu görülmektedir. Bunlar:

Selçuklularda, divan-ı istifâ veya divanü’z-zimam ve’l-istifâ adını alan bu divandan sorumlu olan devlet adamına sahib-i divan-ı istifâ veya sadece müstevfî denirdi.

Osmanlılar döneminde 1826 yılında kurulan Evkaf Nezareti’nden önce vakıflar, vâkıflarının şartlarına göre ayrı nezaretlerce yönetiliyorlardı. Bu nezaretler şu isimlerle anılıyorlardı:

Fütüvvet geleneğinden esinlenerek ortaya çıktığı bilinen ahilik, Arapça kardeşim anlamındaki ahî kelimesinden gelmektedir. Uzun tarihî bir geçmişe sahip olan ahiliğin, Abbasi halifesi en-Nâsır Lidinillah (1180-1225) rehberliğinde kurulduğu bilinmektedir.  Bütün prensiplerini dinin asıl kaynağından alan ahiliğin nizamnamelerine fütüvvetname adı veriliyordu.

İslâm medeniyetinde müesseseleri böyle iç içe ve girift olmakla birlikte biz İslâm medeniyetinde varlığını devam ettiren iktisadî kurumları aşağıdaki şekilde bir tasnife tabi tutabiliriz:

İslâm hukukuna göre cizye, İslâm devletinin Müslüman olmayan vatandaşından askerlik hizmeti karşılığında alınan bir vergidir.

Vakıflar, sadece Allah rızasını kazanmak için maddî durumu iyi olan kimseler tarafından kurulan ve menfaati tamamıyla ihtiyaç içinde bulunanlara tahsis edilen iktisadî kurumlardır.

İslâm’ın Müslümanı sorumlu tuttuğu birçok vergi çeşidi bulunmaktadır. Ancak biz burada bunların belli başlılarından kısaca söz edeceğiz. Bunların başında da zekât gelmektedir. İslâm vergi sisteminde Müslüman vatandaşı yakından ilgilendiren vergilerden biri de öşür, yani ziraî ürün vergisidir.

İslâm dünyasındaki vergileri önce iki kısma ayırmak gerekir. Bunlar, burada ayrıntılarına giremeyeceğimiz şer‘î vergiler ile örfî vergilerdir. Bu vergileri göz önüne aldığımız zaman beytülmalın gelir kaynaklarını üç kategoride değerlendirmek mümkün olmaktadır. Bunlar:

a)Müslümanlardan tahsil edilen bütün vergiler,

b)Gayrimüslim tebeadan (Müslüman olmayan vatandaşlar) alınan vergiler (fey),

c)Savaşta düşmandan alınan ganimetler.

İslâm medeniyetinde iktisadî kurumlardan bahsederken her şeyden önce “mal evi” mânâsına gelen Beytülmal’dan söz etmek gerekir. Devlet hazinesi olan beytülmal, devlete ait malların muhafaza edildiği fizikî mekânı ifade ettiği gibi devlete ait taşınır taşınmaz malların bütününü ve bunların idaresiyle ilgili hukukî kurumu da ifade etmektedir. Bu geniş anlamıyla beytülmal, devlete ait her türlü mal varlığının ve gelirlerin toplandığı, harcamaların yapıldığı, haklara ve borçlara ehil bağımsız bir kurum olarak karşımıza çıkmaktadır. Onun tesbit edilmiş bir hukuku ve bu hukuku uygulayacak görevlileri vardır. Doğru cevap A'dır.

Beytülmalın teşkilâtlı bir mâlî kurum olarak ortaya çıkışı, birçok araştırıcı tarafından Hz. Ömer’in hilafeti dönemine nisbet edilmekte ise de onu gerek fizikî mekân, gerekse mâlî bir kurum olarak İslâm devletinin ilk kuruluş yıllarına kadar götürmek mümkündür. Gerçi Mekke döneminde de Hz. Peygamber’in kendisine getirilen bağışları ya bizzat veya diğer Müslümanlar vasıtasıyla muhtaçlara dağıttığı bilinmektedir. Bununla beraber bu dönemde ne bir İslâm devleti, ne de bu devlete bağlı bir mâlî kurum vardır. Yapılan şey, Müslümanlar arasındaki yardımlaşmanın Hz. Peygamber aracılığıyla belirli bir düzen içinde yürütülmesinden ibarettir. Doğru cevap C'dir.

İslâm dünyasındaki vergileri önce iki kısma ayırmak gerekir. Bunlar, burada ayrıntılarına giremeyeceğimiz şer‘î vergiler ile örfî vergilerdir. Bu vergileri göz önüne aldığımız zaman beytülmalın gelir kaynaklarını üç kategoride değerlendirmek mümkün olmaktadır. Bunlar: a)Müslümanlardan tahsil edilen bütün vergiler, b)Gayrimüslim tebeadan (Müslüman olmayan vatandaşlar) alınan vergiler (fey), c)Savaşta düşmandan alınan ganimetler. Doğru cevap E'dir.

İslâm hukukuna göre cizye, İslâm devletinin Müslüman olmayan vatandaşından askerlik hizmeti karşılığında alınan bir vergidir. Bu bakımdan kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve din adamları bu vergi ile yükümlü değildir. Zimmî adı verilen ve Müslüman devlet tarafından bütün hakları koruma altına alınmış bulunan gayrimüslimler, insanî bütün haklara sahiptirler. Onlar da devletin bütün imkânlarından istifade ederler. Yılda bir defa alınan cizye mükellefi, mâlî durumuna göre fakir, orta halli ve zengin olmak üzere üç sınıfa ayrılır. Cizye de gayrimüslim vatandaşların mâlî durumlarına göre alınır. Doğru cevap B'dir.

Kullanıldığı zaman, devlet ve gördüğü hizmete göre farklı birçok anlama gelen divan kelimesini konumuz bakımından ele alınacağı için diğer anlamları üzerinde durulmayacaktır. Kelimenin, Farsça veya Arapça menşeli olduğuna dair değişik rivayetler bulunmakla birlikte genellikle Sâsânî İmparatorluğu’ndaki devlet yönetimine ait bir kavram olarak Arap diline geçtiği kabul edilmektedir. Bu anlamda divan kelimesi, devlet idaresindeki değişik idarî, mâlî ve askerî hizmetlerin yerine getirilmesinde kullanılan defterlere; mecaz olarak da bu defter ve ilgili memurların bulundukları yere verilen isimdir. Doğru cevap C'dir.

İhtisab teşkilâtı, başlangıçta, İslâm toplumunda iyiliklerin yapılmasını emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek suretiyle sosyal huzuru sağlayan dinî  bir müessese olarak ortaya çıkmıştı. Bu müessese, kuruluşundan itibaren farklı ve çok yönlü görevler yürütmüştür. Doğru cevap D'dir.

İslâm medeniyetinde toplumun ekonomik hayatı üzerinde etkili olan diğer bir kurum da vakıftır. Maddî bir karşılık beklemeden başkalarına yardım etmek gibi ulvî ve fevkalade bir düşüncenin mahsulü olan vakıf müessesesi, yüzyıllardan beri İslâm ülkelerinde büyük bir önem kazanmış, ekonomik ve sosyal hayat üzerinde derin tesirler meydana getirmiş dinî ve hukukî bir müessesedir. Doğru cevap E'dir.

Mısır, Suriye, Arabistan ve Kuzey Afrika’nın Osmanlı yönetimine geçmesinden sonra buralarda bulunan vakıflar 1587 senesinde kurulan Haremeyn Evkaf Nezâreti’ne bağlandı. Daha sonraki gelişmelerin sonucu olarak Anadolu ve Rumeli’deki vakıfların idaresi de 1826’da kurulan Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti’ne bağlandı. Haremeyn Evkaf Nezâreti de 1838’de adı geçen nezarete bağlandı. Osmanlılar döneminde 1826 yılında kurulan Evkaf Nezareti’nden önce vakıflar, vâkıflarının şartlarına göre ayrı nezaretlerce yönetiliyorlardı. Bu nezaretler şu isimlerle anılıyorlardı: a. Haremeyn Nezareti, b. Vezir Nezareti, c. Şeyhülislâm Nezareti, d. Tophane Ümerası Nezareti, e. İstanbul Kadıları Nezareti. Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devam eden Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti, 3 Mart 1924 tarihinde çıkarılan 429 sayılı kanunla ortadan kaldırılarak Başbakanlığa bağlı bir genel müdürlük haline getirildi. Bu kanunla Vakıflar Umum Müdürlüğü kurulmuş oldu. Doğru cevap A'dır.

Ahiliğin Anadolu’daki kurucusu Şeyh Nasiruddin Mahmud (öl. 1262)’dur. Daha sonraları Ahi Evran ismiyle şöhret bulmuş olan bu kişi, esnaf ve sanatkârı bir birlik etrafında toplayarak sanat ve ticaret ahlâkını, üretici ve tüketici menfaatlerini güven altına almaya; böylece kötü politik ve ekonomik atmosfer içinde onlara yaşama ve direnme gücü vermeye çalışıyordu. Doğru cevap B'dir.

Uzun tarihî bir geçmişe sahip olan ahiliğin, Abbasi halifesi en-Nâsır Lidinillah (1180-1225) rehberliğinde kurulduğu bilinmektedir. Toplumun ekonomik, sosyal ve kültürel hayatında önemli derecede rol oynayan bu müessese, Arap dünyasından Müslüman Türk dünyasına geçmesinden sonra burada da büyük hizmetler ifa etmişti. Doğru cevap C'dir.