İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

Müslüman olmadığı halde, Müslümanlığa meyilleri ve İslâmiyet’i kabulleri umulan ya da Müslümanlara eza ve cefa etmelerinden korkulup yapacakları eziyet ve kötülüklerin önlenmesi düşünülen kişiler. Doğru cevap A'dır.

Konumuz bakımından üzerinde durulması gerekli, kendilerine zekâttan bir pay ayrılması emredilen diğer bir sınıf da boyunduruktan, esirlikten yani kölelikten kurtarılacak kimselerdir. Kur’ân’daki “er-Rikâb” kavramını İslâm hukukçuları ve müfessirleri bu manada anlamışlardır. Doğru cevap C'dir.

Sözlükte; durdurma, alıkoyma, ayırma, bağlama gibi manalara gelen, vakıf kelimesi ıstılahta; “bir malı veya mülkü satılmamak kaydıyla bir hayır işine bağışlama, bırakma” şeklinde ifade bulmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Hz. Ömer’e ait Semğ arazisindeki hurmalık ise İslâm tarihinde vakıf statüsü taşıyan ilk işlem olarak kabul edilmektedir. Doğru cevap E'dir.

Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Anadolu’da yapılan önemli dârüşşifâlar arasında Kayseri’de Gevher Nesibe (1206), Sivas’ta İzzeddin Keykâvus Şifahanesi (1217), Divriği’de Turan Melik Dârüşşifâsı (1228), Konya Dârüşşifâsı (1219-1236), Çankırı’da Atabey Cemâleddin Ferruh (1235), Bursa’da Yıldırım (1399), İstanbul’da Fatih (1470), Edirne’de Bayezid (1488) dârüşşifâları önde gelen hastahanelerdir. Bunların hepsi de vakıf müesseseleridir. Doğru cevap D'dir.

Fatih imarethanesinde nâzırından aşçısına, ekmekçisinden kapıcısına kadar değişik hizmet ve görevleri ifâ eden kırk dört kişiye iş imkânı sağlanmıştı. Bunlar arasında, imaret duvarlarına tebeşir, boya, kömür vs. ile yazı yazıp resim yapan çocukların karalamalarını silmekle görevli “Mâhi’nNukûş” (duvar yazılarını temizleyici) gibi ilgi çekici bir görevli de bulunmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Hayatının baharında olan genç insanların elinden tutulması, kızların çeyizlerinin hazırlanması, erkeklerin meslek sahibi olup dükkân açmaları gibi birçok konuda hizmet gören vakıflar sayesinde insanlar topluma kazandırılmışlardır. Bu tür vakıflardan en belirgin olanı esnaflarla mahallenin dayanışmasını ortaya koyan avârız vakıflarıdır. Doğru cevap E'dir.

Bezm-i Âlem Valide Sultan’ın Eylül 1842 tarihli vakfiyesinde, Medine’de hac mevsiminde
hacılara ve bütün susamışlara su dağıtılması için yaptırılan sebilde görevlendirilecek kişilere yapacakları ve dikkat edecekleri hususlardan bahsedilmektedir. Doğru cevap A'dır.

Ayette yer alan ve zekâttan faydalanabilecek sınıflar arasında sayılan zekât toplamakla görevli (âmil) olanlar ve müellefetü’l-kulûb dışında kalan diğer sınıflarda ortak olan özellik onların fakir ve muhtaç olmalarıdır. Kaldı ki, âmillerin yaptıkları iş dolayısiyle müellefetü’l-kulûbun da fakirlik ve ihtiyaç içinde olanlara yapabilecekleri ekonomik ve siyasî baskıyı kaldırmak maksadıyla kendilerinden gelebilecek zararı önlemek üzere muhtaç olanlarla ilgili olan harcama kalemleri olduğunu görüyoruz. Doğru cevap C'dir.

İmam Şafiî vakfın menşei konusunda: “İslâm’a mahsustur. Cahiliye çağında ev ve arazi olarak vakıf yapıldığı bilinmiyor. Kâbe ile zemzem kuyusu sevap kazanmak niyeti ile değil, övünmek için muhafaza olunmuştur” demektedir. Doğru cevap B'dir.

Aile kurumu, bilindiği gibi, toplumun en küçük birimini oluşturur. Bunun ilk yapısı evlilik ile kuru- lur. Kur’ân evliliği teşvik etmiştir. Çünkü evlilikte eşler arasında karşılıklı yakınlık ve ülfet vardır. Aralarında sevgi ve hürmet duyguları ile birbirlerine karşı bağlılık vardır. Bu bağlılık, ailenin bütün fertlerini her türlü kötülükten koruyacak ölçüde sağlam bir yapıya sahiptir. Çünkü fertler birbirlerine karşı göz nuru derecesinde bağlıdırlar. Böylece sevgi, saygı ve bağlılık üzerine kurulu aile müessesesinin nikâh, mehir, miras ve nafaka gibi hukukî bağları bulunduğunu görmek, bu müessesenin sağlam temellere oturduğunu anlama- mıza kâfidir.

Müslüman topluluklarda devlet, memleketin fakirlerinin tümünü gözetmek, yani ihtiyaç içinde bulunanların muhtaç oldukları şeyleri temin etmek zorundadır. Aynı zamanda devlet, iş sahibi olmayanlara yardım elini uzatmak durumundadır. Erkek-kadın, hür-köle, müslim-gayrimüslim olduğuna bakılmaksızın devlet hazinesinden yapılacak harcamalarla savaş esirlerini kurtarmak; sosyal, ekonomik ve siyasî sıkıntılara düşmüş olanlara yardım etmek devletin aslî görevleri arasındadır. Ayrıca dul ve yetimler bu devletin güvenliği altındadır. Okullar, hastahaneler, camiler, belediye ve sosyal hizmetleri yapabilmek için gerekli olan bütün kamu binalarını inşa ettirmek, yabancıların ağırlanması, yolcu ve seyyahların yararlanacaklarımüesseselerle yol güvenliğinin sağlanması ve yolcular için sağlık tedbirlerinin alınması devletin görevleri arasındadır. Devlet bu görevleri tek başına yüklenmekle beraber İslâm tarihinde, daha toplumun oluşmaya başladığı ilk anlardan itibaren devletin görevlerini hafifletici ve destekleyici müesseseler de ortaya çıkmaya başlamıştır.

Vakıf “bir malı veya mülkü satılmamak kaydıyla bir hayır işine bağışlama, bırakma” olarak tanımlanmaktadır.

İslâm dünyasında en gelişmiş ve yaygınlaşmış olan müesseselerden biri şüphesiz vakıflardır. Günlük hayatla sıkı bir bağlılığı bulunan, sosyal yaşayışüzerinde derin etkiler yapan ve kurucuları tarafından, kendilerine iyi bir gelecek hazırlama, bu dünyada ve ahirette mutluluğa ve refaha kavuşma, mallarını arttırıp çoğaltma, manevî ve sosyal mevkiini yükseltme, adını kendisi öldükten sonra da yaşatma, kıyamet günü için azık hazırlayıp Cehennem azabından korunma, Cennet nimetlerini elde etme ve mümkün olduğu ölçüde Allah’a yaklaşma gibi dinî, psikolojik, sosyolojik ve ekonomik düşünce ve niyetlerle kurulan vakıfların, toplumun sosyal dayanışmasını temin eden kurumlar olduğunda kuşku yoktur.

Bu durumda vakıflar devlet-halk münasebetleri açısından değerlendirildi- ğinde, Müslüman Türk toplumunda, halkın devlete olan desteğini hiçbir zorlama olmaksızın yerine getirdiği müesseseler olarak görmekteyiz. Aynı zamanda yalnız devlete desteği bakımından değil, zengin ve hâli vakti yerinde kimselerin halk arasında kazandıkları mevki ve itibarlarını da korumak düşüncesiyle ya da içinde yaşayıp sayesinde zengin oldukları topluma karşı bir vicdan borcunu yerine getirmek niyetiyle bu müesseseleri kurmuş olmaları, toplumda karşılıklı saygı ve sevgi bağlarını güçlendirmiş, insanların birbiri ile kaynaşmalarına da vesile olmuştur.

Borçluların borçlarını ödeyebilmeleri, esirlerin esaretten kurtarılmaları yanında alışverişe çıkanların aldatılmasını önlemek üzere çarşı ve pazarlara ölçek ve kantar konulması, evlâtlık ve hizmetkârların azarlanıp dövülmemeleri için kırdıkları kap-kacağın yerine konularak tazmin edilmesi, yoksul kızlara çeyiz verilmesi, düğünlerinin yapılması, çalışamayacak kadar yaşlanan veya sakatlanan meslek erbabı ile işçilere fonlar tahsisi, halkın faydalanacağı eserlerin yazdırılması ve hatta cezaevlerindeki mahkûmların birtakım ihtiyaçlarının karşılanmasına kadar birçok maksat ve gaye ile vakıflar tesis olunmuştur.

Vakfın kaynağını en eski devirlere kadar çıkaranlar vardır. Vakfın başlangıcı hakkında tam ve kesin bir tarih göstermeye imkân yoktur. BazıMüslüman ilim adamlarına göre ilk vakıf İbrahim (as) tarafından Kâbe-i Muazzamanın vakfedilmesiyle başlar.

1612 yılını taşıyan Mehmed Efendi kızı Fatıma’ya ait vakfiye, Sultan I. Mahmud’un 4 Aralık 1739 tarihli vakfiyesi ve eski Matbah-ı Âmire Emiri Hacı Mustafa Ağa’ya ait 3 Haziran 1768 tarihli vakfiye dini ve ilmi amaçlarla kurulan vakıflara örnek olarak gösterilebilir.

Devrin üniversite öğrencilerinin de yararlandığı ve yoksullarla yolcuların yemek ihtiyacının temin edildiği ve dar manasıyla “aşevi” demek olan imaret terimi geniş anlamıyla, bir şehrin veya kasabanın nüvesini teşkil eden külliye diyebileceğimiz bu müesseselerin kapsamına giren cami, medrese, bîmârhane, aşevi, tâbhane, mektep, kervansaray, kütüphane, hângâh, arasta, hamam, meşrûta binâlar vs. gibi insanlara faydalı tesisler anlamına gelmektedir.

Uzaktan bakılınca bir kaleyi andıran kervansaraylar, daha önce İslâm dünyasında vakıf ve hayır duygusu ile kurulmuş bulunan ribatların devamımüesseseler olarak kabul edilebilir.