İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

Doğru cevap C'dir.

Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap B'dir.

Doğru cevap A'dır.

Doğru cevap C'dir.

Osmanlılarda kuruluştan itibâren var olan vezirlik, bütün kurumsal
özellikleriyle, doğal olarak Selçukluların devamı niteliğindedir. Kuruluş
dönemi olan Orhan Gazi (1324-1362) zamanında sadece bir vezir vardı.
Divan, hükümdar, vezir ve kadıdan teşekkül ediyordu. Osmanlı’nın ilk veziri,
ulemâ sınıfından gelmiş olan Alâeddin Paşa’dır. Daha sonra sırayla, Ahmed
Paşa b. Mahmud, Hacı Paşa ve Sinaneddin Yusuf Paşa’dır. Kara Halil Paşa
da ilk vezirlerdendir, ancak onun görev zamanı pek bilinmemektedir.

Fatih dönemine kadar vezirler genellikle köklü Türk ailelerden tayin
edilirdi. Ancak Fatih bu geleneği değiştirdi ve vezirleri büyük ölçüde devşirmelere tahsis etti.

Divân-ı Hümâyun: Fatih dönemine kadar hükümdarın, sonraları vezir-i
âzamın başkanlığında toplanarak devlet işlerine bakan ve padişah adına karar
veren divan kuruludur. Fatih İstanbul’un fethinden sonra bu divana padişahın
başkanlık etme geleneğini kaldırmıştır. Divan-ı Hümâyun’da padişah, vezir-i
âzam ve diğer vezirler, kadıaskerler, defterdarlar, nişancı, Rumeli Beylerbeyi,
Yeniçeri Ağası ve Kaptan Paşa da bulunurdu. Vezirlik rütbesine yükseldikten
sonra Yeniçeri Ağası ve Kaptan Paşa divanın aslî üyesi olurlardı. Divan üyesi
olmamakla birlikte Şeyhülislâm, her zaman ve kimseye haber verme ihtiyacı
duymadan divan müzakerelerine iştirak edebilirdi, ancak oy hakkı yoktu.

Sultan II. Mahmud döneminde 1826 yılında Yeniçeri ocağının kaldırılması “Divân-ı
Hümâyun”un işlevinin de sonu oldu ve “Meclis-i Vükelâ” veya "Meclis-i
Has" adıyla kabine sistemine geçildi. Bununla beraber varlığını, tamamen
sembolik de olsa, devletin yıkılışına kadar sürdürdü.

Hadislerde hilâfet, halife, emir ve imam kelimeleri hem devlet başkanlığı hem de devlet başkanı anlamlarında çokça geçer. Bu hadislerde; devlet başkanının adil olması, zalim olmaması, vatandaşlarının her türlü hak ve güvenliklerinden sorumlu olduğu ve günahı emretmedikçe devlet başkanına itaat etmek gerektiği uyarıları yapılır.

Hilâfet, dinî ve dünyevi işlerde Resûlullah adına kamu otoritesi olarak algılandı ve o şekilde de biçimlendi. Bir başka ifadeyle, hilâfet dinî ve dünyevi otorite arasındaki ayrılmazlığın ve İslâmî birliğin somut bir sembolü olarak doğdu ve gelişti.

İdarî ve siyasî yapılanmada “hilâfet” makamından sonra en yetkili makam “vezirlik”tir. Vezirlik bir kurum olarak, ilk Abbasi halifesi Ebu’l-Abbas Abdullah es-Seffah’ın (750-754), Hemedanlı Ebu Seleme Hafs b. Süleyman el-Hallal’ı 750 yılında bu göreve getirmesiyle başlamıştır. Böylece İslâm dünyasında “hilâfet”ten sonra ikinci bir idarî ve siyasî kurum doğmuştur. Daha sonra bütün İslâm ülkelerinde, zaman zaman farklı isimler altında da olsa, vezirlik kurumu devam etmiştir. Vezirler, halifenin veya sultanın sağ kolu durumunda idiler. Bütün yetkilerini hükümdar adına kullanırlardı.

Günümüzde üye nitelikleriyle Milli Güvenlik kurullarını; görev, yetki ve
sorumlulukları bakımından da hükümeti karşılayabilen divanlar, İslâm
devletleri tarihi boyunca hilâfet ve vezirliği güçlü kılan ve onları tamamlayan
bir kurumdur.

Bir hayli tartışmadan sonra, Ensar’dan Beşir b. Sa’d ayağa kalktı ve kısa bir konuşmadan sonra Hz. Ebubekir’e halife olarak biat etti. Onu Hz. Ömer ve Ubeyde takip etti. Daha sonra, pek azı hariç, orada bulunanlar sırayla Hz. Ebubekir’e biat ettiler. Oradan Mescid-i Nebevî’ye geldiler ve olanları anlattılar. Hz. Ali ve Hz. Abbas başta olmak üzere Hâşimiler ve az sayıda sahabe hariç Medineliler Mescid-i Nebevî’de Hz. Ebubekir’e biat ettiler. Böylece Hz. Ebubekir Müslümanların ilk halifesi olarak göreve başladı.

Muaviye ile başlayan ve genellikle diğer Emevi halifelerince de sürdürülen diğer bir önemli değişiklik de din-siyaset ilişkilerinde oldu. Hulefâ-i Râşidîn döneminde siyasî otorite, İslâm’ın korunması ve yayılması için kullanılıyordu. Halifeler meşruiyetlerini dinden alıyordu. Aslında Hz. Ebubekir, “görevimi hakkıyla yerine getirirsem bana yardım edin, yanılırsam (yanlış yaparsam) bana doğruyu gösterin” derken bir anlamda meşruiyetinin de sınırını çiziyordu. Çünkü doğru ve yanlışın ölçüsü din idi. Yani siyaset din içindi ve onun adınaydı. Ancak Muaviye ile birlikte bu durum değişti. Muaviye devleti “din” adına değil “kabile” adına yönetti (Câbirî, 1997). Böylece din siyasetin hizmet alanına girdi ve meşruiyet kabileye ve kuvvete yöneldi. Artık meşruiyeti güç belirleyecekti. Artık Emevi halifeleri devleti kuvvete dayanarak idare edeceklerdi.

Genellikle Abbasiler döneminin İslâm siyaset uzmanlarınca tespit edilen, halifede bulunması gereken şartları şöyle sıralayabiliriz. Halife içtihad yapabilecek kadar ilim sahibi olacak, âdil olup adaleti hâkim kılacak, dini koruyup yayacak, devletin ve halkın idaresini iyi yürütebilecek bir siyasî anlayış ve birikime sahip olacak, görevini yapmayı zorlaştıracak bir bedenî özrü bulunmayacak, erkek olacak, hür ve akıllı olacak ve Kureyş kabilesine mensup olacak (Mâverdî, 1978).

Osmanlı sultanları içinde, dönemindeki dünya konjonktürü ve iç karşıklıklar sonucu, halifeliğe en fazla önem veren, onu Osmanlı Devleti’ni kurtaracak yegâne dinî ve siyasî unsur gören II. Abdülhamid olmuştur. O daha saltanatının başında ilan edilen Kanûn-i Esâsî’ye, “Pâdişah hazretleri, halife olarak İslâm dininin koruyucusu ve bütün Osmanlı vatandaşlarının hükümdârıdır” maddesini koydurmuştur.

Mâverdî, vezirliğin üç kökten türemiş olabileceğini belirtir:
a) Vizr kökünden: Ağırlık demektir. Çünkü vezir hükümdarın yönetim
yüklerini taşır.
b) Ezr kökünden: Sırt demektir. Çünkü vezir, sırtın vücudu desteklemesi gibi
hükümdarı destekler.
c) Vezr kökünden: Sığınak demektir. Çünkü hükümdar, onun görüş ve
yardımına sığınır (Mâverdî, 1978).

İlk zamanlar vezîr-i âzama hükümdar tarafından “ulu vezir” denilir ve üzerinde sultânın ismi bulunan ve “mühr-i hümâyun” denilen mühür, divit takımı ve üç tuğ verilir, hilât giydirilirdi.

Büyük Selçuklularda ve Anadolu Selçuklularında vezirlik, hükümdardan sonra en yüksek makamdı. “Sâhib”, “hâce”, “lala” ve “atabek” isimleri de verilen vezir, “menşûr-ı vezâret” denilen sultan fermanı ile tayin edilirdi.

Bizanslılar ve Sasânilerde çok daha önceden var olduğu bilinen divan kurumu, Hz. Ömer döneminde devlet hazinesini düzene koymak ve savaşlarda orduya katılanları kayıt altına almak üzere kurulmuştur. Hz. Ömer döneminin ilerleyen yıllarında Irak, İran, Cezîre, Suriye, Filistin ve Mısır’ın fethiyle beraber gayrimüslimlerden alınan cizye, haraç vb. çeşitli vergiler ve ganimetlerden gelen devlet gelirleri çok artmış, bunların Müslümanlara dağıtımı kurumsal bir organizasyonu ihtiyaç haline getirmiştir. Bunun üzerine ileri gelen sahabe ile görüşmeler yapan Hz. Ömer 641 tarihinde divan teşkilâtını kurmuştur. Bu divana “Divânu'l-Atâ” adı verilmiştir.

İlk Emevi halifesi Muaviye b Ebi Süfyan zamanında (661-680) “Divânu'l-Atâ” ile yetinilmeyip divan sayıları artırılmış ve görev alanları yeniden düzenlenmiştir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:
Divânu'l-Harâc: Şam’da merkezî divan konumunda idi. Toprak vergilerinin takdiri ve toplanmasıyla ilgili işleri yürütmekteydi.
Divânu’r-Resâil: Devlet başkanının bütün resmî haberleşmelerini yürütüyordu.
Divânu'l-Hâtem: Resmî yazışmaların mühürlenmesi ve birer nüshasının
arşivlenmesi işlerini yürütmekle görevli idi.
Divânu'l-Berîd: Posta işlerini yerine getirmekle görevli idi. Bu divan daha sonra Abdü’l-Melik b. Mervan tarafından yeniden düzenlenmiştir.
Divânu'l-Cünd: Belli aralıklarla nüfus sayımlarını yapmakla görevli idi.
Divânu’n-Nafakât: Hazine masraflarının hesabını tutmakla görevli idi.

“Hilâfet”, Hz. Peygamber’den hemen sonra başlamış iken “vezirlik” daha sonraları ortaya çıkmıştır.  Bütün İslâm devletlerinde çok önemli yeri olan divan teşkilâtını kurumsal anlamda ilk olarak Hz. Ömer kurmuştur. Doğru cevap B'dir.