İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

İslam dininde bilimin sadece erkekler tarafından yapılacağına dair bir yaptırım yoktur.

İslâm tarihinde, ilmî faaliyetlerin ve ilim adamlarının ortaya koyduğu çalışmaların yayılma alanlarının kolay anlaşılabilmesi için konu üç ayrı başlık altında ele alınır:

1. İslâm medeniyetinde ilk ilmî faaliyetler

2. İslâm medeniyetinde İslâmî ilimler
3. İslâm medeniyetinin Batı’ya tesirleri

İslâm medeniyetinde ilmî faaliyetlerin yapıldığı yerler arasında meydanlar yer almaz.

Selçukluların (1040-1308) ve onlardan doğan devletlerin medeniyet tarihinde en büyük hizmetleri şüphesiz, Tuğrul Bey’den (1040-1063) itibaren İslâm dünyasının her tarafını cami, medrese, kütüphane, tıp mektebi, hastahane, imaret, zaviye ve kervansaraylar ile donatarak, bu müesseselerin devamı için büyük vakıflar kurmuş olmalarıdır.

Ömer Hayyam’ın içinde bulunduğu bir heyet, Melikşah (1072-1092) adına 1 Mart 1079’u başlangıç kabul eden Celâlî takvimini hazırlamıştı.

Uluğ Bey, astronomide ün yapmıştır. 1420’de Semerkant’ta bir rasathane kurmuş ve Zîc-i Uluğ Bey adlı 1018 yıldızı içeren katalogunu meydana getirmiştir. Bu eser birçok dile çevrilmiştir.

Anadolu’da kurulan ilk eğitim müesseselerinden medreseler, II. Kılıç Arslan (1153- 1192) döneminde görülmeye başlamıştır.

İslâm bilimi, felsefesi ve kültürünün Batı’ya geçiş yollarını yukarıdaki izahlar ışığında şu şekilde özetleyebiliriz:

• Endülüs İslâm medreseleri (Kurtuba, Sevilla, Toledo, Gırnata),
• Sicilya Müslümanları,
• Yahudi tercümanlar,
• Hint ticaret yollarının aranması (coğrafya kitaplarının tercümesiyle),

• Haçlı seferleri,

• Balkanlara yerleşen Osmanlı müesseseleri vb.

Bu dönemde İslâm medeniyeti Avrupa’ya İspanya yoluyla ilk defa adımını attı. Ekonomik ve kültürel gelişme kısa zamanda Avrupa’nın bu bölgesinde yaşayışa tesir etti.

Doktorların şahı unvanıyla anılan İbn Sina’nın el-Kânûnu asırlarca Avrupa tıp okullarının temel kaynağı kabul edildi.

Miladî 750 yılından 1258’de vukû bulan Moğol istilâsına kadar süren Abbasiler dönemi, ilmî gelişmeler açısından da çok büyük bir öneme sahiptir. Ebu’l-Abbas’dan (750-754) sonra, Abbasilerin gerçek kurucusu sayılan Mansur’un (754-775) ardından Mehdî (775-785), Harun Reşid (786-809), Me’mun (813-833), Mu’tasım (833-842) ve Vâsık (842-847) gibi halifeler devrini kapsayan 750-847 tarihleri arasındaki dönem, Abbasilerin ve İslâm tarihinin altın devri sayılır. Aynı devirde karanlık çağını yaşayan Avrupa ve Hıristiyan dünyası da bu dönemi, dünya ilim ve medeniyet tarihi açısından altın çağ olarak kabul eder. Doğru cevap B’dir.

Harun Reşid’in şair Ebu Nuvas, musikişinas Musullu İbrahim ve oğlu İshak, filolog Ebu Ubeyde, tarihçi el-Vâkıdî gibi ünlü isimler, bu toplantıların seviyesini anlamak bakımından yeterlidir sanırız. Doğru cevap A’dır.

Abbasiler devri ilmî faaliyetler bakımından oldukça zengindir. Bu dönemlerde yetişenler arasında Türk dünyasında kabul gören ya da aslen Türk sayılan birçok âlim ve bilgin bulunmaktadır. Bunlar arasında İslâmî ilimler alanında, eserleri Kütüb-i Sitte arasında yer alan, Buharî, Tirmizî ve Nesâî gibi hadisçiler yanında, bir itikâdî mezhep imamı olan İmam Matüridî de bulunmaktadır. İmâm-ı Azam ise Emeviler dönemi alimlerindendir. Doğru cevap B’dir.

1. yüzyılın ilk yarısında Türkistan’da Fârab yakınında Vasiç köyünde Türk aileden yetişen Fârâbî, bazı tarihçilere göre, doğuda hâce-i evvel olarak kabul edilen Aristo gibi, hâce-i sânî (ikinci öğretmen) olarak isimlendirilmiştir. İlimde Fârâbî’nin en önemli ve orijinal eseri Kitâbu’l-Mûsikîdir. Avrupa’da musikî teorilerine esas teşkil etmiştir. İhsâu’l-Ulûm adındaki eserinde de Aristo’ya yakın bir ilim tasnifi yapmıştır. Fârâbî’nin fiziği Aristo’nun fiziğinin hemen hemen aynıdır. Siyaset felsefesiyle de uğraşan Fârâbî, Arâü’l-Medineti’l Fâdıla adıyla sosyolojiye yaklaşan bir eser yazmıştır. Görülüyor ki Fârâbî, ilmin birçok dalında çalışmış ve gerçekten Doğu’nun Aristosu adını almaya hak kazanmıştır. Doğru cevap D’dir.

Karahanlılardan günümüze ulaşan en önemli eserlerden biri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig (1070’de yazıldı) adlı eseridir. Siyasetname mahiyetindeki bu eserin adından da anlaşıldığı gibi; Devlet Yönetme Bilgisini veren bir kitap olduğu bilinmektedir. Bu eser, aruz vezniyle manzum olarak yazılmış olup 6500 beyitten oluşmaktadır. Müellif bu eserinde ideal devlet idaresinin nasıl olması gerektiğini anlatmaktadır. Uygur harfleri ile Türkçe olarak yazılan ve Türk dilinin kitap hâline gelmiş en eski abidesi olan bu eser, Karahanlı ailesinden Tamgaç Buğra Han (1052-1068) adına yazılmıştır ve daha sonraki yüzyıllarda birçok devlet adamı ile hükümdarının da “başucu” kitabı olmuştur.

Bu dönemin diğer bir önemli eseri de Kaşgarlı Mahmud tarafından 1073-77 yılları arasında Bağdat’ta yazılan ve Abbasi halifesi Muktedî Billah’a (1074-1094) sunulan Divânu Lügati’t-Türktür. Türkçe’nin güzelliklerini, yabancılara özellikle Araplara göstermek için kaleme alınan bu eserde, Karahanlı devri Türk tarihi, kültürü, coğrafyası, folkloru, siyasî ve sosyal hayatı ile inançları hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Selçuklular döneminde ülkenin her tarafında medreselerin kurulması Alp Arslan dönemininde (1064-1072) gerçekleşmiştir.

Asıl teşkilâtlı öğretim müesseseleri Alp Arslan’ın izniyle vezir Nizamülmülk tarafından başta Bağdat olmak üzere Büyük Selçuklu devletinin hâkimiyetindeki şehirlerde yaptırılan Nizamiye Medreseleridir. Daha sonra bu medreseler İsfahan, Rey, Nişabur, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul gibi şehirlerde de kurulmuştur. Hatta bütün İslâm dünyasında bir Nizamiye Medreseleri geleneği yaygınlaşmıştır. Doğru cevap A’dır.

XIV. yüzyıldaki Timurlular dönemi, Türk uygarlık tarihinin rönesansıdır ve dünya tarihi içerisinde önemli yere sahiptir. Aynı zamanda bu dönem bilgin hükümdarlar dönemidir. Timurlu sultanlarından çoğu, bilim ve sanatla ilgili eserler bırakmış kimselerdir. Sultanların kendileri de bilgin ve müderris olduklarından eğitim ve öğretimle doğrudan ilgileniyor, hatta medreselerde ders veriyorlardı. Bu dönemin belirgin bir yönü sanat eserlerinde Türkçenin büyük bir ustalıkla kullanılmış olmasıdır.

Batılıların bilgin hükümdarlar devleti dedikleri Timurlular, Cengizhan devletinin devamı kabul edilir. Bu devletin hem resmi dili hem de bilim ve edebiyat dili Türkçedir. Daha sonraları bilim ve edebiyatta Arapça ve Farsça dilleri yer almakla birlikte Türkçenin Çağatay ve Uygur lehçeleri de varlıklarını özellikle hükümdarların eserlerinde sürdürmüşlerdir. Câmiî (öl.1492), Kâsım-ı Envâr (öl.1433), Ali Şir Nevâî (öl.1501), Hoca İsmat Buharî (öl.1436-1437) gibi meşhur şairler Timur ve diğer hükümdarların saraylarında himaye edilmişlerdir. Doğru cevap D’dir.

Astronomi ile ilgili olarak Allâme Şirazlı Mahmud’un Kastamonu Bey’i Hüsâmeddin Çoban’ın oğlu Muzafferüddin Yavlak Arslan (öl. 1292)’a ithaf ettiği İhtiyârâtü’l-Muzafferîsi ile Şemseddin Mehmed Tusterî (1310) tarafından ve Eşrefoğullarından Mübârizüddîn Mehmed b. Süleyman (1302-1320) adına kaleme alınan felsefî mahiyetteki el-Fusûlü’lEşrefiye de burada zikredilmesi gereken eserlerdendir. Doğru cevap E’dir.

Müslüman Arap tıbbının Batı’daki otoritesi ilk olarak Kitabu’l-Hâvîsiyle Râzî olmuştur. Büyük bir İslâm tabibi olup iki yüz yirmiden fazla eseri vardır. El-Hâvî defalarca Avrupa dillerine tercüme edilmiştir. Avrupa’da bilinen diğer tıpçılardan bazıları; Ebu’lKasım ez-Zehrâvî, İshak el-İsrâilî, İbnü’l-Cezzar’dır. Bütün bunlardan sonra İbn Sina’nın el-Kânûn fi’t- Tıbbı tanınınca diğerlerinin ünü gölgelenmiştir. El-Kânûn hem Batı hem de Doğu tabipleri için bu alanda asırlar boyu adeta Kitab-ı Mukaddes olma mazhariyetine nâil olmuştur. Doktorların şahı unvanıyla anılan İbn Sina’nın el-Kânûnu asırlarca Avrupa tıp okullarının temel kaynağı kabul edildi. Almanya Tübingen Üniversitesi ile Frankfurt Oder Üniversitesi’nde uygulanan ders programının temelini Râzî ve İbn Sina’nın eserleri teşkil etmiştir. Bu alanda başka örnekler de vardır. Doğru cevap C’dir.

Kahireli İbnü’l-Heysem; fizik araştırmaları, optik ve göz hastalıkları konusunda Batı’ya öğretmenlik yapmış, fotoğraf makinesinin esasını teşkil eden karanlık odayı keşfetmiştir. Doğru cevap E’dir.