İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

VII. asırdan başlayıp XIII. asra kadar devam eden dünya medeniyeti tarihi, İslâm medeniyetinden ibarettir.

Bu asırlardaki ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-Şakaiku’n- Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman Şevki’nin Beş Buçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Franz Babinger’in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir. Sadece bir kısmına işaret ettiğimiz bu eserler, Osmanlı döneminin farklı ilimler alanında şöhret olan ve eserleri ile zaman zaman üniversitelerimizde de okutulan âlimlerin ne kadar çok olduklarını göstermeye yeterlidir.

1355 yılında Osmanlılara esir düşmüş olan Selanik Başpiskoposu Gregory Palamas’ın mektubu da bu durumu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. O, Osmanlı idaresindeki Hıristiyanları tam bir serbesti içinde görmüştü. Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa, ona Hıristiyanlık hakkında serbestçe bazı sorular sormuştu.

Medreseler, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına doğrudan doğruya hizmet veren kurumlardı. Osmanlı döneminin XV ve XVI. asırlarında müsbet ve dinî ilimlerin her alanı ile meşgul olan bilginlerin meydana getirdikleri eserler sebebiyle bu asırlara “Türk Asırları” denilmektedir.

Hiç kimsenin dininden veya ırkından dolayı hor görülmediği bu uygulama sebebiyle Osmanlı idaresindeki şehir veya köylerde bulunan kiliselere dokunulmamıştı. Bunların tamir ve onarımlarına izin verilmişti. Şu anda Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde gayrimüslimlerin dinî müesseseleri, onlara ait dinî ve hayrî işlerden bahseden 10 adet “Kilise Defteri” bulunmaktadır. Bunların ilki, 1453 tarihini taşımaktadır ki bu, İstanbul’un fetih tarihidir.

Kur’ân-ı Kerim’de ilimden bahsedip araştırmayı ve buna bağlı olarak tefekkürü (düşünce) teşvik eden pek çok ayet bulunmaktadır. Biz, örnek olması bakımından bunlardan sadece birkaçının mealini vermekle yetinmek istiyoruz:

“De ki, hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer, 39/9) “Rabbim, ‘benim ilmimi artır’ de!” (Tâhâ, 20/114) “Ş ayet bilmiyorsanız ilim ehline sorun” (Nahl, 16/43)
“Kalem ve yazdıklarına yemin ederim ki,” (Kalem, 68/1).

İslâm dünyasında adalet ve insanlara muamele kendisinden önce örneğine rastlanmayacak şekilde devam etti. Hatta İslâ m’ın dünya harp tarihinde kendisinde önce düşünülmesi bile mümkün olmayan birtakım insanî prensipler ortaya koydu. Nitekim harpte düşmana karşı da olsa Müslüman, adaletten ayrılmayacaktır. Savaşta tahribattan kaçınılacaktır. Fiilen savaşa katılmayan (kadın, çocuk, yaşlı ve din adamı gibi) kimselere dokunulmayacaktır. Savaşta, insanlık haysiyet ve şerefine yakışmayan hareketlerden uzak durulacaktır. Esirlere iyi muamele edilecektir.

Bu şekildeki emir ve uygulamaları ile İslâm, harbi kanlı bir sahne olmaktan çıkararak ona belli bazı kurallar getirmiştir. Bu bakımdan İslâm, harbi her isteyenin veya gücü yetenin sadece toprak kazanmak veya ganimet elde etmek için değil, Allah rızasına nail olmak gayesiyle katlanmak zorunda olduğu bir vazife haline getirmiştir.

İslâm medeniyeti, İslâm dinini kabul eden milletlerin elbirliği ile meydana getirdikleri ortak bir medeniyetin adıdır. Hz. Peygamber’le başlayan bu medeniyetin kuruluş ve gelişmesinde Araplar, İranlılar ve Türklerin büyük payları olduğu bir gerçektir.

İslâm’ın önemsediği ve insanlar arasında uygulanmasını istediği değerlerden biri de hoşgörü dediğimiz müsamahadır. Kelime olarak “görmezliğe gelme, bağışlama gibi manalara gelen hoş görüyü müsamaha ve tolerans kelimeleriyle de kullanıyoruz. Sözde ve fikirde kalmayıp eyleme dönüştürüldüğünde insanlar arasında sevgi ve bağ lılık meydana getiren hoşgörü, toplum içinde daha rahat ve huzurlu bir yaşantının meydana gelmesine sebep olur.

Kur’ân-ı Kerim’in, “Rabbinin yoluna, hikmetle, güzel öğütle davet et. Onlarla mücadeleni en güzel tarik (yol, şekil) hangisi ise onunla yap” (Nahl, 16/125). Keza, “Dinde zorlama yoktur” (Bakara, 2/256) ayetleri, İ slâ m’ın baş ka din, anlayış ve felsefelere sahip olan insanlara bakış açısını ortaya koymaktadır. Bunun içindir ki, İslâm tarihinde zorla İslâmlaştırma gibi bir harekete rastlanmaz. Doğru cevap E'dir.