İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaştı. Bunlar: Roma, İran, Hint ve Çin medeniyetleridir. Doğru cevap E’dir.

Gerçekten VII. asırdan başlayıp XIII. asra kadar devam eden dünya medeniyeti tarihi, İslâm medeniyetinden ibarettir. Tarihin kabul ettiği reddedilmez gerçeklerden birisi de milâdın VII. yüzyılından XIII. yüzyılın ortalarına kadar hem Avrupa’nın hem de Ön Asya’nın en medenî ve ileri memleketlerinin İslâm ülkeleri olduğudur. Bu devirde Bağdat ve Kurtuba, dünya zenginliklerinin aktığı, ticaretin son derece hareketli olduğu ve çeşitli sanatların geliştiği en zengin şehirlerdi. Bütün bu gelişmeler İslâm’ın ilme verdiği değer sayesinde olmuştur. Doğru cevap A’dır.

Et Taberî, Râzî, İbn Cülcül, İbn Cezzar, İbn Sina, el-Mesûdî, el-Birûnî, İbn Hazm, İbn Rüşd, el-Gazzalî, İbnü’n-Nefis, Abdülaziz es-Sivasî, Geredeli Murad, Hacı Paşa, Mukbilzâde Mümin, Sabuncuoğlu Şerafeddin Ali, Ak Şemseddin, Ali Kuşçu, Mirim Çelebi, İbn Kemal, Ebussuûd Efendi gibi birçok âlim, çalışmaları ile bütün dünyaya ışık tutmuşlardı. Ahmed Cevdet Paşa ise II. Abdülhamid Han zamanında yaşamıştır. Doğru cevap D’dir.

İslâm ülkelerindeki ilmî hayatın gelişmesinin ikinci dönemi diyebileceğimiz XI. yüzyılın müstesna bir yeri vardır. Bu asırdan itibaren, sistemli bir eğitim ve öğretim yeri olarak medreseler, halkın dinî, medenî, sosyal ve kültürel gelişmesinde faal bir rol oynamaya başladılar. Doğru cevap E’dir.

Medreseler, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına doğrudan doğruya hizmet veren kurumlardı. Osmanlı döneminin XV ve XVI. asırlarında müsbet ve dinî ilimlerin her alanı ile meşgul olan bilginlerin meydana getirdikleri eserler sebebiyle bu asırlara “Türk Asırları” denilmektedir. Doğru cevap C’dir.

Bu asırlardaki ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-Şakaiku’n-Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman Şevki’nin Beş Buçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Franz Babinger’in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir. Sadece bir kısmına işaret ettiğimiz bu eserler, Osmanlı döneminin farklı ilimler alanında şöhret olan ve eserleri ile zaman zaman üniversitelerimizde de okutulan âlimlerin ne kadar çok olduklarını göstermeye yeterlidir. Doğru cevap B’dir.

Müslümanlar tarafından meydana getirilen bu büyük medeniyet dairesi içinde farklı din ve kültürlere sahip insanlar huzur içinde hayatlarını devam ettiriyorlardı. Müslüman Araplar 711 senesinde İslâmiyet’i İspanya’ya sokmuşlardı. 1502 senesinde ise Ferdinand ve İsabella tarafından duyurulan bir ferman ile bütün İspanya kraliyeti dâhilinde İslâm dini yasaklandı. Hâlbuki bu iki tarih arasında geçen yüzyıllar süresince Müslüman İspanya’da Ortaçağın en parlak tarih sayfalarından biri yazılmıştır. Doğru cevap C’dir.

1355 yılında Osmanlılara esir düşmüş olan Selanik Başpiskoposu Gregory Palamas’ın mektubu da bu durumu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. O, Osmanlı idaresindeki Hıristiyanları tam bir serbesti içinde görmüştü. Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa, ona Hıristiyanlık hakkında serbestçe bazı sorular sormuştu. Doğru cevap A’dır.

İslam öncesi cahiliye devrinde haksızlıkları önlemek gayesiyle yapılan toplantıya Hılfü’l-fudûl adı verilmişti. Büyük İslâm âlimi Mâverdî, fâzıl (erdemli) ve iyi insanların yemini anlamına gelen hılfü’l-fudûla dayanarak onu cahiliye dönemindeki bir çeşit mezâlim olduğunu kabul eder. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı dünyasında, günümüzün ifadesiyle sivil toplum kuruluşu diye isimlendirebileceğimiz bir müessese vardır ki, o da şu veya bu sebepten dolayı sıkıntıya düşen insanların haklarını korumak ve onlara yardım etmek üzere teşkilâtlanmış olan vakıftır. Vakıf kurumu yüzyıllardan beri İslam ülkelerinde büyük bir önem kazanmış sosyal ve ekonomik hayat üzerinde derin tesirler icra etmiş olan dinî ve hukukî bir kurumdur. Doğru cevap B’dir.

Tarihten günümüze kadar insanın bulunduğu her yerde, az veya çok medenîleşme hareketinin görüldüğü bilinen bir gerçektir. Zira toplu yaşayışın doğurduğu medenî ilerlemeler, insanın yeryüzünde var olduğu günden beri devam edip gelmektedir. Bu bakımdan, günümüze gelinceye kadar insanlığın birbirinden farklı özellik taşıyan kaç medeniyetle karşılaştığı kesin olarak bilinememektedir. Bununla beraber ünlü medeniyet tarihçisi Arnold Toynbee, tarihteki 16 medeniyetin öldüğünü, 5’inin de günümüz Batı medeniyeti
tarafından yok edilme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu belirtmektedir.

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaştı. Bunlar:
Roma (Bizans)
İran
Hint
Çin

İslâm ülkelerindeki ilmî hayatın gelişmesinin ikinci dönemi diyebileceğimiz XI. yüzyılın müstesna bir yeri vardır. Bu asırdan itibaren, sistemli bir eğitim ve öğretim yeri olarak
medreseler, halkın dinî, medenî, sosyal ve kültürel gelişmesinde faal bir rol oynamaya
başladılar.

Medreseler, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına doğrudan doğruya hizmet veren kurumlardı. Osmanlı döneminin XV ve XVI. asırlarında müsbet ve dinî ilimlerin her alanı ile meşgul olan bilginlerin meydana getirdikleri eserler sebebiyle bu asırlara “Türk Asırları” denilmektedir.

Hiç kimsenin dininden veya ırkından dolayı hor görülmediği bu uygulama sebebiyle Osmanlı idaresindeki şehir veya köylerde bulunan kiliselere dokunulmamıştı. Bunların tamir ve onarımlarına izin verilmişti. Şu anda Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde gayrimüslimlerin dinî müesseseleri, onlara ait dinî ve hayrî işlerden bahseden 10 adet “Kilise Defteri” bulunmaktadır. Bunların ilki, 1453 tarihini taşımaktadır ki bu, İstanbul’un fetih tarihidir.

Uzun tarihî bir geçmişe sahip olan mezâlimin Pers (İran) ve hatta cahiliyye dönemi Araplarına kadar uzandığı belirtilmektedir. Nitekim Yemen’in Benî Zebîd kabilesinden biri ticaret için Mekke’ye gelmiş ve umre niyetiyle de ihrama girmişti. Sehm kabilesinden As b. Vâil adamın bütün mallarını gaspetmişti. Yemenli adam Kureyş’in toplandığı bir zamanda Ebû Kubeys dağına çıkıp gaspedilen mallarının kendisine iade edilmesi için yardım istemişti. Malları gaspedilmek suretiyle haksızlığa uğrayan bu adamın şikâyeti üzerine o dönemin Mekke ileri gelenleri Abdullah b. Cüd‘an’ın evinde, bu türden haksızlıkları
ortadan kaldırmak ve özellikle dışarıdan gelen insanları korumak için bir toplantı yaparlar. Kırk yaşından aşağı olanların kabul edilmediği bu toplantıda istisnaî olarak o sıralarda henüz 25 yaşında bulunan Abdullah’ın oğlu Muhammed (Hz. Peygamber) kabul edilmişti. Haksızlıkları önlemek gayesiyle yapılan bu toplantıya Hılfü’l-fudûl adı verilmişti. Büyük İslâm âlimi Mâverdî, fâzıl (erdemli) ve iyi insanların yemini anlamına gelen hılfü’l-fudûla dayanarak onu cahiliye dönemindeki bir çeşit mezâlim olduğunu kabul eder.

İnsan haklarının korunmasında onların insanlık şeref ve haysiyetinin ayaklar altına alınmamasına itina gösteren Hz. Peygamber ve ondan sonra gelen devletler bu konuda titiz davranmışlardı. Söz gelimi, Osmanlılar döneminde insan hakları, birbirinden ayrı gibi görünen ve farklı isimlerle anılan müesseselerce korunmakta idi. İster devlet adamları tarafından haksızlğa uğramış olsun, isterse ticarî hayatta bir şekilde aldatılmış olsun insanlar bu tür sıkıntılarını çeşitli makamlara götürebilirlerdi. Hatta bazen haksızlığa uğramış olan kişinin haberi olmadan da onun adına gerekli yerlere müracaat edilirdi. Bu makamlar arasında Divan-ı hümâyûn, meşîhat makamı (şeyhülislamlık), normal mahkemeler,
ihtisâb ve ahîlik gibi teşkilâtlar sıralanabilir. Görünüşte resmî hüviyete sahip olan ve böyle bir sıfat taşıyan bu ve benzeri kuruluşların her biri aslında o dönemde konu üzerinde ne denli titizlikle durulduğunun en güzel örneklerinde birini oluşturur.

A şıkkındaki Devhatü’l-Meşayih, XV. ve XVI. Yy.larda ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginlerden Süleyman Saadeddin Efendi’nin eseridir.

Gerçekten VII. asırdan başlayıp XIII. asra kadar devam eden dünya medeniyeti tarihi, İslâm medeniyetinden ibarettir. Tarihin kabul ettiği reddedilmez gerçeklerden birisi de, milâdın VII. yüzyılından XIII. yüzyılın ortalarına kadar hem Avrupa’nın, hem de Ön Asya’nın en medenî ve ileri memleketlerinin İslâm ülkeleri olduğudur. Bu devirde Bağdat ve Kurtuba, dünya zenginliklerinin aktığı, ticaretin son derece hareketli olduğu ve çeşitli sanatların geliştiği en zengin şehirlerdi. Bütün bu gelişmeler İslâm’ın ilme verdiği değer sayesinde olmuştur.

Bu asırlardaki ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-Şakaiku’n-Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman Şevki’nin Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Franz Babinger’in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir. Sadece bir kısmına işaret ettiğimiz bu eserler, Osmanlı döneminin farklı ilimler alanında şöhret olan ve eserleri ile zaman zaman üniversitelerimizde de okutulan âlimlerin ne kadar çok olduklarını göstermeye yeterlidir.

Hz. Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan yönetim sorunlar, onun bıraktığı mirasın ışığında çözülmeye çalışılmıştır. Böylece ideal yönetim ilkeleri oluşturulmaya başlanmıştır. Kendi kaynak ve geleneklerinin dışındaki bilgi birikimini de dikkate alan Müslüman düşünürler, kadim medeniyetlerin -İslâmiyet’e aykırı olmayan- siyaset felsefelerini değerlendirmekte bir mahzur görmediler. İbn Mukaffa, Cahız, Fârâbî, İbn Sina, İbn Bâcce, Gazalî,
Sühreverdî, İbn Tufeyl, İbn Rüşd, Maverdî, Keykavus, İbn Teymiye, Nasirüddin Tûsî, İbn Haldun, Celaleddin Devvânî, Nizamülmülk gibi düşünürler, siyasetnâme ahlâk, siyaset ve devlet yönetimini konu alan eserleriyle ideal bir yönetimin temel ilkelerini ortaya koymuşlardır.