İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 26

Hz. Ömer, Mısır kadılığına Osman b. Kays’ı  tayin etmiştir

Emeviler devrinde kadılık görevini yürütenler halkın seçkinlerinden olup Allah’dan korkar ve insanlar arasında adaletle hükmederlerdi. Kadıların kararlarında tamamen bağımsız olmalarına rağmen halife, onların verdiği kararlarla ilgilenir, onlardan adaletten sapanları azlederdi. Anlatıldığına göre, Mısır’da kadı olan Yahya el-Hadrâmî’nin, mahkemeye başvuran bir yetim hakkında adaletsiz davrandığı Halife Hişam b. Abdülmelik’e duyurulunca, o da valisine gönderdiği emirle, Yahya’nın kadılık görevinden derhal uzaklaştırılmasını istemişti.
Bu dönemde kadıların verdiği kararların toplandığı defterlerin bulundurulması ihtiyacı doğdu. Bu yöntem Hulefâ-yı Râşidîn devrinde bilinmiyordu. Hasımların birbirine düşman haline gelmesi sebebiyle bu tür siciller tutuldu.

Emeviler devrinde muhakeme işleri iki yönüyle öne çıkar:
1. Kadı, içtihadının gerektirdiği doğrultuda bizzat kendisi karar verirdi.
Kadıların uymak zorunda oldukları dört mezhep o sırada yoktu. Bu
mezhepler daha sonra oluşmuştu.
2. Kadılar, kararlarında bağımsızdılar, yargı siyasetten etkilenmiyordu.
Tasarruflarında mutlak yetki sahibi idiler, kararları valiler ve vergi
âmilleri hakkında da geçerliydi. Kısacası yargı, siyasetten etkilenmiyordu.

Abbasiler devrinde hukuk kurumları, yani adliye teşkilâtı mahkeme, mezâlim mahkemeleri ve hisbe teşkilâtından oluşuyordu. Abbasi halifeleri, yargıya ilişkin (kazaî) yetkilerini fakihler arasından seçilen kadılar aracılığıyla icra ederlerdi. Başlangıçta eyaletlerdeki kadılar vali tarafından tayin ediliyordu. Ancak daha sonra halifeler merkezde veya eyaletlerde kendi adlarına görev yapacak kadıları bizzat tayin etmeye başladılar. Harun Reşid devrinden itibaren ise kâdilkudâtlık (başkadılık) müessesesi ortaya çıktı. Bu göreve ilk olarak İmam
Ebu Yusuf getirildi. Bu tarihten sonra kadılar başkentte bulunan kâdilkudât tarafından tayin edilmeye başlandı.

Yine bu dönemde ortaya çıkan mezâlim mahkemeleri, mevki ve nüfuz
sahibi kişilerin zulüm ve haksızlıklarına mâni olmak amacıyla kurulmuştur.
Kadıların bakmaktan aciz kaldıkları bu davalara sâhibü’l-mezâlim veya
kâdi’l-mezâlim denilen görevliler bakar, halife veya vali adına hüküm
verirlerdi. Bunların çok geniş yetkileri vardı. Zaman zaman halife ve valiler
de mezâlim mahkemelerine başkanlık ederlerdi. Bu mahkemelerdeki duruşmalarda muhafızlar, kadılar, fakihler, kâtipler ve şahitlerden müteşekkil beş grup görevlinin mutlaka hazır bulunması gerekirdi.

“Hukukullah” da denilen Allah hakkı, anahatları Kur’ân ve Sünnet’te belirlenmiş, yapılması durumunda Allah’a daha çok yaklaşmayı ve toplum yararı sağlayan emir ve yasaklardır.

“Hukuku’l-ibâd” da denilen insan hakkı, özel olarak kişilerin haklarını korumayı hedef alan haklar olup daha çok “kul hakları” kavramıyla ele alı-nır. Genel ya da özel olan bu haklarda hak sahibinin; affetmesi, sulha yanaş-ması, ibra etmesi ya da mübah kılmasıyla hakkı düşürmesi mümkün ve caizdir. İnsan hakkı aleyhine işlenen her suç için ayrı ceza gerekir. Bu tür cezala-rın uygulanması hak sahibi veya velisinin kişisel şikâyetiyle mümkün olur.

Haklar ayrıca konusuna göre malî olan ve olmayan, şahsî ve aynî, mücer-ret olan veya olmayan gibi bazı bölümlere ayrılır.

Bu görevi, bir yere vali olarak atadığı kişilere genellikle ek olarak veriyordu. Bazen de herhangi bir yerde çıkan birtakım anlaşmazlıkları halletmek için ashabından birini vazifelendiriyordu.

Abbasiler dönemde ortaya çıkan mezâlim mahkemeleri, mevki ve nüfuz sahibi kişilerin zulüm ve haksızlıklarına mâni olmak amacıyla kurulmuştur. Kadıların bakmaktan aciz kaldıkları bu davalara sâhibü’l-mezâlim veya kâdi’l-mezâlim denilen görevliler bakar, halife veya vali adına hüküm verirlerdi. Bunların çok geniş yetkileri vardı. Zaman zaman halife ve valiler de mezâlim mahkemelerine başkanlık ederlerdi.

Selçuklularda adalet bakanı veya başsavcı durumunda bulunan Emir-i Dâd’ın başkanlık ettiği bir çeşit “mezâlim mahkemesi” vardı ve bu mahkemede daha ziyade örfî hukuk geçerli idi. Burada idareciler ve halk arasında çıkan ihtilâflara, devletin emirlerine, kanunlarına uymamak, siyasî suç işle-mek ve düzeni bozmak gibi suçları işleyenlerin davalarına bakılırdı. Emir-i Dâd olağanüstü yetkilere sahipti. Doğrudan sultanın emri ile hareket eder ve gerekirse vezir, divan üyeleri ve yüksek dereceli devlet memurlarını tutuk-latabilirdi. Hatta bunları dövme hakkına bile sahipti. Emir-i Dâd, taşrada kendi yetkisine giren konulardaki davalara bakmak için adamlarını görevlen-dirirdi.

Şeyhülislâmların Divan’da ve Meclis-i Vükelâ’da bulunmaları çok sonraları olduğu için Divan-ı Hümayun’da dinî meseleler kazaskerler tarafından çözüme kavuşturulurdu.

Dinî emirlere uygun hareket edilmesini sağlamak durumunda olan muhtesib, müslümanların yaşadığı bölgelerde halkın cuma namazları için camiye gidip gitmediklerini denetler, Ramazan ayında alenen oruç yiyenlere, içki içip sarhoş olanlara, iddet beklemeden evlenen kadınlara ve yasaklanmış musikî aleti çalanlara gereken cezaları verirdi. Muhtesib ayrıca okulları denetler, öğrencileri gereksiz yere döven öğretmenleri cezalandırır, düşmanın eline geçtiği zaman işine yarayabilecek her türlü harp malzemesinin satışını yasaklar, çarşıların düzenini sağlamaya, ölçü ve tartı âletlerini kontrol etmeye, şeriatla alay edenleri takibe, komşu hakkına tecavüzü önlemeye, İslâm ülkesinin vatandaşı olan gayrimüslimlere (zimmiler) ait binaların müslümanlarınkinden daha yüksek yapılmamasına dikkat etmeye varıncaya kadar pek çok alanda geniş yetkiler kullanırdı.

Endülüs Emevi Devleti’nde de “Sahibu Ahkâmi’l-Mezâlim” ünvanı ile anılan bir görevli ve bunun idare ettiği bir mezâlim müessesesi vardı. Bu görevli, kamu ve devlet işlerine bakan memurlarına, idare adamlarına yönelik iletilen şikâyetlere bakar ve bunları hukukî bir çözüme kavuştururdu.

Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir. Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır
açmıştı.

1869 yılında yürürlüğe konulan Maarif-i Umûmiye
Nizamnâmesi ile; yapılacak yenilikleri kolayca uygulamak için sıbyan
okulları dışında ibtidaî okulları açmak ve sıbyan okullarını tedricen ve
muhafazakâr zümrelerin dikkatini çekmeden usûl-i cedid (yeni usûl) üzere
ders veren bir duruma getirmek amacı güdülmüştü.

II. Abdülhamid devrinde hazırlanan Kanun-i Esasî’ye (1876) göre kız ve
erkek çocuklarına ilköğretim mecburi hale getirilmiş ve böylece çocukların
eşit şekilde eğitim imkânlarından yararlanması hukuken sağlanmıştı. 1879’da
Maarif teşkilatında yapılan değişiklikle Maarif Nezareti bünyesinde Mekatib-i Sıbyaniye Dairesi kurulmuştu. Bu, devletin ilköğretim konusuna özenle
eğildiğinin bir göstergesiydi.

Rüşdiyeler: Sıbyan mekteplerinin programlarının geliştirilmesiyle meydana gelen bu orta seviyedeki okullar II. Mahmud tarafından 1839 tarihinde açılmıştır. Rüşdiyelerde bir süre farklı öğrenim süreleri uygulandıysa da 1869’da 4 yıl olarak netleştiği görülmektedir. Tarih içinde rüşdiyeler, erkek, kız, karışık, askerî ve özel rüşdiyeler şeklinde bütün
Osmanlı ülkesine yayılmıştır.

slam medeniyetinde medrese, orta ve yüksek düzeyde eğitim-öğretim yapan
örgün kurumların ortak adıdır. Medrese, memleketin ihtiyaç duyduğu kültürü
veren ve elemanlar yetiştiren bir eğitim ve öğretim kuruluşudur. Daha önceki
devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve
yaşaması için vakıflar tahsis edilen medreselerin hocalarına müderris,
yardımcılarına muîd, talebelerine dânişmend, talebe ve suhte denirdi.