İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 25

Nizâmülmülk’ün
Bağdat ve çevresinde kurduğu medreseler örnek alınmak suretiyle İslâm
coğrafyasının değişik yerlerinde ve bu arada Anadolu’da da medreseler inşâ
edilmeye başlandı. Gerçekten de, medreselerin geniş anlamda devlet eliyle
kurulması, tahsilin parasız olması, öğrencilere burs bağlanması ve medrese
teşkilâtının en küçük ayrıntılara kadara tespiti Selçukluların eseridir

İznik’te kurulan Orhan Gazi adındaki ilk Osmanlı medresesinin ve
Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî, öğrenimine Karaman beldesinde
başladıktan bir süre sonra Kahire’ye gitmiş ve orada hadis, tefsir ve fıkıh
usûlü ilimlerini okumuş, Mısır’da bir kaç sene kaldıktan sonra Anadolu’ya
dönmüştür.

İznik’te kurulan Orhan Gazi adındaki ilk Osmanlı medresesinin ve
Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî, öğrenimine Karaman beldesinde
başladıktan bir süre sonra Kahire’ye gitmiş ve orada hadis, tefsir ve fıkıh
usûlü ilimlerini okumuş, Mısır’da bir kaç sene kaldıktan sonra Anadolu’ya
dönmüştür.

Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî önde gelen bir Türk bilim adamı
ve düşünürüdür.

Davud-i Kayserî’den sonra İznik’deki Orhan Gazi Medresesi’ne
Tâceddîn-i Kürdî ve Alâeddîn Esved müderris olarak atanmışlardır. Yine
bu dönemdeki ünlü bilim adamlarından biri olan Molla Fenârî, tasavvuf,
mantık ve diğer aklî ilimlerde söz sahibi idi.

Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne: Osmanlıda açılan ilk sivil yüksek okuldur.
Kaymakamlık, müdürlük gibi mülkiyede istihdam olunacak elemanları
yetiştirmek üzere l859’da İstanbul’da açıldıı.

Hz. Ömer devrinde fetih faaliyetleri iyice arttı. İslâm orduları değişik istikametlerde hareket ederek yeni şehirler, bölgeler ele geçirdiler. Mısır, Filistin, Suriye, Irak ve İran’ın büyük bir bölümü Müslümanların eline geçti. İslâm orduları Azerbaycan’a kadar ilerledi.

Hz. Ömer devrinde sosyal hayatta da önemli gelişmeler yaşandı. Fethedilen topraklardan elde edilen cizye ve haraç vergileri hazine gelir-lerinin artmasına, devletin zenginleşmesine sebep oldu.

Halife Ömer, ilk askerî divanı kurdu. Askerliği devamlı hâle getirdi. Bu sisteme dâhil olan askerlerin isimleri divan defterlerine yazıldı. Her askerin aile ve kabilesiyle ilgili bigilere kayıtlarda yer verildi. Bu askerlere ve ailelerine devlet hazinesinden (beytü’l-mâl) ayrıca maaş bağlandı. Kimin ne kadar maaş alacağı da bu sicillere işlendi. Hz. Ömer bununla da yetinmedi. Bu maaşlı ve profesyonel askerler için daimî ordugâh-şehirler (askerî garnizonlar) inşa ettirdi.

Ancak II. Mervan’dan sonra sistem değiştirildi ve kurdûs denilen taburlar ortaya çıktı. Böylece Bizans askerî yapısı taklit edildi. Emevi ordusu, piyade ve süvarilerden oluşuyordu.

İlk dönemlerde Emevi ordusunda sadece Arap asıllı askerler vardı. Daha sonra mevâlî, yani Arap olmayan Müslümanlar da askere alındı. Bunlar arasında İranlılar, Türkler ve Berberîler de vardı. Komutanlar ise yine Araplar arasından seçilirdi.

Müşât veya reccâle, kılıç, kalkan ve mızrakla donatılmış yaya birlikleri idiler. Fürsân denilen atlı birlikler miğferli ve zırhlı olup mızrak ve savaş baltaları taşırlardı. Rumât adı verilen özel yetiştirilmiş okçu birlikleri vardı. Neffâtün, neft yani petrole bulaştırılmış paçavraları düşman üzerine atan askerî birliğin adıydı.

Gulâmân-ı Saray (saray köleleri): Türk, Arap, Ermeni, Rum, Gürcü, İranlı vb. gibi çeşitli milletlerden, küçük yaşta saraya alınan ve özel yetiştirilen gençlerden meydana geliyordu. Köle olarak satın alınan bu çocuklar önce saraydaki Gulamhane adı verilen okullarda eğitimden geçirilirdi. Bu okulda yetişenler kabiliyetlerine göre çeşitli devlet memuriyetlerine getirilirlerdi. Çok zeki ve becerikli olanlar vali ve komutan olurlardı. Gulamhane, Osmanlı sarayındaki Enderun Mektebi’ne benzerdi. Bunlardan iyi yetişmiş müfredan denilen 200 asker, sultanın hizmetine memurdu. İsim ve görevleri divan defterinde kayıtlı bulunan Gulâmân-ı saray, ordunun diğer sınıflarından farklı olarak ikta sahibi değillerdi. Yılda dört defa hazineden bistgânî denilen maaş alırlardı.

Sonunda savaşlarda esir alınan ve askerliğe uygun Hıristiyan çocuklarının kısa bir süre Türk terbiyesi ile yetiştirilerek yeni bir askerî sınıf kurulması kararlaştırıldı. Beşte bir olarak alınan bu çocuklara Pençik Oğlanı adı verildi. Yalnız, daha sonra çeşitli zaruretler sebebiyle bu usul yerine devşirme usulü getirildi. Bu yeni sistemle yetiştirilen askerlere de Yeniçeri denildi.

Tımarlı sipahilerin temeli tımar sistemine ve toprak idaresine dayanırdı. Kendilerine devletçe maaş ödenmez buna karşılık dirlik verilirdi. Dirlik sahipleri, dirliklerinin bulunduğu sancak, kaza ve köylerde reayadan aldıkları vergilerle hem kendileri geçinirler, hem de artan para ile atı, silâhı ve savaş âleti tam olan atlı asker yani cebeli beslerlerdi. İşte bu tımar sahipleri ile besledikleri cebelilerden meydana gelen askerî teşkilâta Tımarlı Sipahiler denirdi.

Anadolu’da ilk Türk donanması I. Kılıçarslan zamanında Çaka Bey tarafından kuruldu. Çaka Bey, donanması ile birçok Ege adasını fethetti. Anadolu Selçukluları, Sinop ve Antalya fethedildikten sonra biri Karadeniz’de, diğeri Akdenizde olmak üzere iki ayrı donanma kurdular.

İlk dönemlerde her vilâyette bir kadı bulunurdu. Irak kadısı Hanefi mezhebine, Suriye ve Kuzey Afrika kadısı Mâliki mezhebine, Mısır’daki kadı da Şafiî mezhebine göre hüküm verirdi. Daha sonra her vilâyete dört mezhebi temsilen kadılar tayin edildi. Doğru cevap A'dır.

Selçuklular döneminde orduda görev yapan ve askerler arasında ortaya
çıkan davalara bakan kadılar da vardı. Bunlara Kadıasker veya Kadıleşker
denirdi. Doğru cevap D'dir.

Osmanlılarda kazaskerliğin ortaya çıkışı ise I. Murad zamanındadır. İlk Kazasker Çandarlı Kara Halil’dir. Doğru cevap C'dir.

Daha adil bir toplum düzeni kurmak gayesiyle ortaya çıkmış ve İslam medeniyetinde en üst yargı makamı kabul edilmiş mezâlim mahkemesi, günümüz hukuk anlayışına göre istinaf mahkemesi, temyiz, danıştay gibi kurumlara karşılık gelmektedir. Doğru cevap E'dir.

İslâm devletlerinde polisin yaptığı işler, adlî işler (hüküm verme ve tahkikat yapma), hapishanelerin idaresinin yanı sıra genel asayişi sağlamak için gerektiğinde cezaları icrayla infaz etme ve hükümlerin icrası görevlerini yerine getiren şurta’nın bu vazifeleri dönem ve ülkeye göre değişiklikler göstermiştir. Doğru cevap B'dir.