İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 19

Halife Mu’tasım, Fergana ve Türkistan’ın diğer bölgelerinden getirilmiş Türklerden yeni bir askerî birlik, bir Muhafız kıtası meydana getirmişti.

Hassa ordusu, Selçuklu ordusunun çekirdeği idi.

Yeniçeri Ocağı I. Murat zamanında (1362-1389) kuruldu ve Fatih devrinde son şeklini aldı.

Anadolu’da ilk Türk donanması I. Kılıçarslan zamanında Çaka Bey tarafından kuruldu. Çaka Bey, donanması ile birçok Ege adasını fethetti.

“Yazı yazmanın öğretildiği yer” anlamındaki mekteb kelimesinden daha çok, İslâm’ın ilk dönemlerinde küttâb tabiri kullanılırdı. İslâm’ın ilk devirlerinde, biri genel anlamda okuma-yazmanın öğretildiği, diğeri de Kur’ân ve din eğitiminin verildiği iki tür küttâb vardı. Doğru cevap C'dir

İlk dönemlerde küttâblarda ders veren öğretmenleri, genellikle Yahudi ve Hıristiyan olan gayrimüslimler teşkil ediyordu. Bu uygulama askerî fetihler sona erinceye ve Müslümanlar eğitim-öğretim işini kendileri yapabilecek duruma gelinceye kadar devam etmiştir. Bu nedenle, ilk devirlerde küttâblarda dinî bilgilerin verildiği şüphelidir. Doğru cevap D'dir.

İkinci halife Hz. Ömer devrinde her alanda büyük hamleler yaşanmıştı. Çocukların öğretimi için özel olarak tespit edilen ilk program Ömer bin el-Hattâb tarafından kaleme alınmış ve ülkenin her bölgesine gönderilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Emevîler devri, iç ve dış savaşlar, göçebelikten yerleşik hayata geçiş ve bu hayata intibak çabası, Yunan ve İran kültürleri ile irtibat kurulması ve bu kültürleri tanıma ve anlama gayretleri yönünden oldukça faal bir devre olarak bilinmekle beraber, bu devrede bir mektepler sistemi kurulamamış, eğitim ve öğretim fertlerin kişisel çabalarıyla sınırlı kalmakta devam etmiştir. Doğru cevap E'dir.

Selçukluların İslâm medeniyetine kazandırdığı en önemli kurum medreselerdir. Alp Arslan devrinde 1067’de, vezir Nizamülmülk’ün maddî ve manevî gayretleri ile Bağdat’ta yapımı tamamlanan ve adına izafeten “Nizâmiye” ismini alan bu ilk medrese, eğitim-öğretim hayatında önemli bir çığır açmıştır. Doğru cevap D'dir.

Selçuklu birikimi üzerine yükselmiş yapısıyla birçok alanda son derece başarılı hamleler gerçekleştiren Osmanlılar, Türk eğitim-öğretim tarihinin belki de en ciddi gelişmelerine imza atmışlardır. Devletleşme ve müesseseleşme sürecinin en yoğun yaşandığı kuruluş dönemini müteakip yükseliş devrinde medreselerle birlikte mekteplerin de Osmanlı coğrafyasının en ücra kent ve kasabalarına son derece hızlı bir şekilde inşa edilmiş oldukları görülmektedir. Doğru cevap C'dir.

Osmanlı sıbyan mekteplerinde en önemli ders Kur’ân-ı Kerim’in öğretimi olmakla birlikte, dilbilgisi ve gramer (sarf-nahiv), yazı (hüsn-i hat), fıkıh/ilmihal, dinler tarihi, edep/ahlâk, aritmetik derslerinin de okutulduğu anlaşılmaktadır. Doğru cevap D'dir.

İdadiler, 1869’da orta öğretimin ikinci kademesi olarak açılan okullar 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’yle açılmıştır. Bu okullar, bugünkü lise karşılığı okullardır. Doğru cevap A'dır.

İznik’te kurulan Orhan Gazi adındaki ilk Osmanlı medresesinin ve Osmanlıların ilk müderrisi Davud-ı Kayserî, öğrenimine Karaman beldesinde başladıktan bir süre sonra Kahire’ye gitmiş ve orada hadis, tefsir ve fıkıh usûlü ilimlerini okumuş, Mısır’da bir kaç sene kaldıktan sonra Anadolu’ya dönmüştür. Doğru cevap B'dir.

Bizzat müderrisin yönetiminde görülen derslerin işlenmesi, seçilen kitabın takip edilmesi tarzında olurdu. Belli sürede okunması gereken kitap ya da kitapların belirli bölümleri tamamlanmadıkça başka bir derse geçilmesi söz konusu değildi. Bu anlamda medreselerde sınıf geçme değil, ders/kitap geçme yöntemi uygulanmaktaydı. Günümüzdeki üniversitelerde de sınıf geçme değil, ders geçme uygulaması söz konusudur. Doğru cevap D'dir.

Ortak hak ise Allah ve insan hakkının bir arada bulunduğu haklardır. Bunların bazılarında kul, bazılarında Allah hakkı üstün olur. Sözgelimi insanın hayatını, aklını, sağlığını ve malını korumada iki hak vardır; fakat Allah hakkı, toplum yararının genel olması yüzünden daha baskındır. Kul hakkı üstün olan hakların başında ise kısas ve diyet gelir. Toplumu katl suçundan temizlemek Allah hakkı, maktülün velisinin kinini dindirmek ve onun gönlünü hoş etmek ise kulun hakkıdır. Bu hak daha üstün kabul edilmiştir.

Günümüzde bilinen anlamıyla hapishane, Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekir devrinde mevcut değildi. Bildiğimiz şekildeki hapishane, ancak Hz. Ömer devrinde ortaya çıkmıştır. Zira Allah Rasulü zamanında tutuklanan sanığın, başkalarından ayrılarak bir ev ya da camide yalnız kalması sağlanırdı.

Hz. Ömer âdil bir halife olarak şöhret bulmuş, bunun yanında kadılık görevine tayin ettiği kimselere, özellikle Ebu Mûsâ el-Eşarî’ye, Kadı Şureyh’e, Osman b. Kays’a ve Şam valisi Muaviye’ye gönderdiği yargılama hukukuyla ilgili yazılı talimatlarla İslâm tarihinde seçkin bir yer kazanmıştır. Onun, kazânın sağlam bir farz ve uyulan bir sünnet olduğunu belirten “kadı”nın tarafsızlığı, tarafların delil getirme yükümlülükleri, barışma, hâkimin yanlış kararından dönmesi, Kitab ve Sünnet’te bulunmayan hususlarda kıyasa başvurulması, yalancılığı anlaşılıncaya kadar her Müslümanın şahit kabul edilmesi, delillerin maddî olarak ortaya konulması, keyfî delillerin kaldırılması, maddî delillerin bulunmadığı hallerde yemine başvurulması gibi hukukun, yargılama usulüyle ilgili belli başlı esaslarını koyması, Hulefâ-yı Râşidîn döneminin yargı sahasında ulaştığı seviyeyi göstermektedir.

Emeviler devrinde kadılık görevini yürütenler halkın seçkinlerinden olup Allah’dan korkar ve insanlar arasında adaletle hükmederlerdi. Kadıların kararlarında tamamen bağımsız olmalarına rağmen halife, onların verdiği kararlarla ilgilenir, onlardan adaletten sapanları azlederdi. Anlatıldığına göre, Mısır’da kadı olan Yahya el-Hadrâmî’nin, mahkemeye başvuran bir yetim hakkında adaletsiz davrandığı Halife Hişam b. Abdülmelik’e duyurulunca, o da valisine gönderdiği emirle, Yahya’nın kadılık görevinden derhal uzaklaştırılmasını istemişti.

Abbasiler Devri

İlk dönemlerde her vilâyette bir kadı bulunurdu. Irak kadısı Hanefi mezhebine, Suriye ve Kuzey Afrika kadısı Mâliki mezhebine, Mısır’daki kadı da Şafiî mezhebine göre hüküm verirdi. Daha sonra her vilâyete dört mezhebi temsilen kadılar tayin edildi. Zaman zaman halifelerin kadıları kendi istekleri doğrultusunda hüküm vermeye zorlamaları sebebiyle bazı fakihler bu görevi kabul etmemişlerdir. Nitekim İmâm-ı Azam Ebu Hanife, Halife Mansur’un kadılık teklifini reddetmişti.

Selçuklularda adalet bakanı veya başsavcı durumunda bulunan Emir-i Dâd’ın başkanlık ettiği bir çeşit “mezâlim mahkemesi” vardı ve bu mahkemede daha ziyade örfî hukuk geçerli idi. Burada idareciler ve halk arasında çıkan ihtilâflara, devletin emirlerine, kanunlarına uymamak, siyasî suç işlemek ve düzeni bozmak gibi suçları işleyenlerin davalarına bakılırdı. Emir-i Dâd olağanüstü yetkilere sahipti. Doğrudan sultanın emri ile hareket eder ve gerekirse vezir, divan üyeleri ve yüksek dereceli devlet memurlarını tutuklatabilirdi. Hatta bunları dövme hakkına bile sahipti. Emir-i Dâd, taşrada kendi yetkisine giren konulardaki davalara bakmak için adamlarını görevlendirirdi.

Kadıların, İslâm hukuku esaslarına göre davaları hallettikleri, vakıf hizmetlerinin yürütülmesine nezaret ettikleri, noter hizmetleri yaptıkları, aile hukukunu ilgilendiren konulara baktıkları, asayişi temine çalıştıkları, suisti-malleri soruşturdukları, tapu muamelelerini yürüttükleri ve her türlü belediye hizmetlerini yerine getirdikleri görülmektedir.