İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 18

Abbasi halifeleri, “Kadilkudât” (Başkadılık) sistemini kurmuşlardır. Kadilkudât, hükümet merkezinde oturur, bölge ve merkezlerde kendi adına görev yapacak kadıları bizzat tayin ederdi. Bu unvanı ilk alan, Harun Reşîd zamanında “Kitabu’l-Harâc” adlı kitabı yazan Ebu Yusuf’tur (ö. 798).

Osmanlı hukuk sisteminde diğer önemli bir konu da mahkeme esnasında kadıların yanında bir jürinin bulunmasıdır. Mutlaka açık duruşma biçiminde gerçekleşen mahkemelerde kadıların yanında, davanın kurallara uygun görüldüğünü tespit eden Şuhûdu’l-hâl (Udulu’l-müslimîn) denilen bir bilirkişi heyeti vardır. Günümüzde bazı ülkelerde uygulanan bu sistem, Osmanlılar döneminde başarılı bir şekilde uygulanıyordu.

Mahkemelerde ayrıca, çeşitli konularda kadılara vekâlet eden ve kadılar  tarafından geçici veya daimi olarak belirli bir iş için görevlendirilen nâibler vardı. Nâibler, kadı adına keşif yapar veya mahkemenin yetki alanındaki davaların görürlerdi. Nâibin bir veya birden çok olması, kadının tayin edildiği
bölgenin büyüklüğüne ve işlerin yoğunluğuna göre değişirdi. Nâibler görevlerinin mahiyetine göre, kadı nâibleri, mevâli nâibleri, bab nâibleri, arpalık nâibleri gibi kısımlara ayrılıyorlardı.

Öte yandan mahkemede, davacılarla davalıları mahkemeye çağıran ve duruşma sırasında hazır bulunmalarını sağlayan muhzır adındaki bir görevli vardı.

Daha adil bir toplum düzeni kurmak gayesiyle ortaya çıkmış ve İslam medeniyetinde en üst yargı makamı kabul edilmiş mezâlim mahkemesi, günümüz hukuk anlayışına göre istinaf mahkemesi, temyiz, danıştay gibi kurumlara karşılık gelmektedir. Mezâlim mahkemeleri, yargı fonksiyonu dışında kalan çeşitli alanlarda da faaliyet göstermiş ve idarî, dinî, malî vs. gibi görevlerin yerine getirilmesinde yardımcı olmuştur.

Kadıların görevi genellikle dinî meselelerle ilgili anlaşmazlıkları halledip ayırdetmek; muhtesibin görevi ise kamu düzeniyle (asayiş) ilgili işleri kontrol etmek ve bazen da hemen halledilmesi gereken cinayetlerle ilgilenmek; mezâlim mahkemesi hâkiminin görevi ise kadı ve muhtesiblerin hükümlerine
yapılan itirazlara bakmaktı.

Emniyet teşkilâtının vazifelerini yürütmekle beraber ceza hukuku alanında kaza yetkisiyle de donatılan şurta, devletin güvenliği ve kamu düzeniyle ilgili suçlarla ilgilenmiştir.

Müslümanların güvenliğine çok önem veren Hz. Muhammed (a.s.), bazı tedbirler aldı. Medine’ye yakın kabile reisleriyle anlaşmalar imzaladı. Müşriklere gözdağı vermek ve kontrol etmek amacıyla, Mekke-Şam ticaret yolu gibi stratejik önem taşıyan bölgelere seriyyeler gönderdi. Seriyyede bulunanların görevi savaşmak değil, düşmanın neler yaptığını öğrenmekti. Doğru cevap E'dir.

Henüz Allah tarafından savaşa izin verilmediği için Müslümanlar silâhlı hareketlere girişemiyorlardı. İşte bu şartlar altında iken Müslümanlara savaş yapma izni verildi. Bu son
gelişme İslâm toplumunda askerî kurumların ortaya çıkması bakımından son derece önemli bir başlangıç oldu. Doğru cevap C'dir.

Herhangi bir karışıklığa meydan vermemek ve kimlerin orduya katıldığını bilmek için bir sicil defteri açılır ve gönüllülerin isimleri buraya yazılırdı. Gönüllülerin, silâhlarını, erzak
ve binek hayvanlarını kendilerinin hazırlaması gerekiyordu. Kendi imkânlarıyla bu hazırlığı yapamayan fakir Müslüman askerlerin silâh, yiyecek ve gerekirse binekleri devlet tarafından sağlanırdı. Doğru cevap C'dir.

Halife Ömer, ilk askerî divanı kurdu. Askerliği devamlı hâle getirdi. Doğru cevap A'dır.

Ordunun yönetimi Divânu’l-cünd tarafından yürütülürdü. Emevi ordusunun temelini mürtezika denilen nizami ve daimi statüdeki muvazzaf ücretli askerler oluşturuyordu. Bunlar yaptıkları askerî hizmet karşılığında devlet bütçesinden maaş alırlardı. Doğru cevap B'dir.

İlk dönemlerde Emevi ordusunda sadece Arap asıllı askerler vardı. Daha sonra mevâlî, yani Arap olmayan Müslümanlar da askere alındı. Bunlar arasında İranlılar, Türkler ve Berberîler de vardı. Komutanlar ise yine Araplar arasından seçilirdi. Doğru cevap A'dır.

İlk Abbasi halifeleri orduya büyük bir önem vermişlerdi. Buna bağlı olarak orduda görev yapan bazı muharip sınıflar oluştu. Bunlar yaptıkları iş ve hizmetlere göre isimlendirilmişlerdi. Müşât veya reccâle, kılıç, kalkan ve mızrakla donatılmış yaya birlikleri idiler. Fürsân denilen atlı birlikler miğferli ve zırhlı olup mızrak ve savaş baltaları taşırlardı. Rumât adı verilen özel yetiştirilmiş okçu birlikleri vardı. Neffâtün, neft yani petrole bulaştırılmış paçavraları düşman üzerine atan askerî birliğin adıydı. Doğru cevap B'dir.

Müslüman Türk devletleri askerî kurumlarına örnek olmak üzere ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılarla, Selçuklu ve Osmanlı askerî kurumları ele alınacaktır. Doğru cevap D'dir.

Osmanlı fetihleri Rumeli topraklarına taşınca sınırlar daha da genişledi. Asker ihtiyacı arttı. Bu ihtiyacın giderilmesi için çareler arandı. Sonunda savaşlarda esir alınan ve askerliğe uygun Hıristiyan çocuklarının kısa bir süre Türk terbiyesi ile yetiştirilerek yeni bir askerî sınıf kurulması kararlaştırıldı. Beşte bir olarak alınan bu çocuklara Pençik Oğlanı adı verildi. Yalnız, daha sonra çeşitli zaruretler sebebiyle bu usul yerine devşirme usulü getirildi. Bu yeni sistemle yetiştirilen askerlere de Yeniçeri denildi. Doğru cevap E'dir.

Hz. Peygamber bütün seriyye ve gazvelerinde hatta Hicret yolculuğunda bile bayrak ve sancak kullanmıştı. Bayrak beyaz renkte, sancak ise siyah renkte idi ve Ukaab (kartal) adını taşıyordu. Doğru cevap D'dir.

Yüce Allah’ın da güzel isimlerinden biri olan “Hak” kelimesinin çoğulu “hukuk”tur. Hak kelimesi ve türevleri Kur’ân-ı Kerim’de pek çok anlamıyla 285 ayette yer almaktadır. Konumuzla ilgisi bakımından “hak”, zulmün aksi olan “adalet” anlamıyla şu ayette görülür: “Allah hak (ve adalet) ile hükmeder” (Mümin, 40/20).

İslâm medeniyetinde müesseseleri böyle iç içe ve girift olmakla birlikte biz İslâm medeniyetinde varlığını devam ettiren iktisadî kurumları aşağıdaki şekilde bir tasnife tabi tutabiliriz: • Beytülmal • Divan • İhtisab • Vakıf • Ahilik

Doğru cevap A'dır.

İslâm medeniyetinde iktisadî kurumlardan bahsederken her şeyden önce “mal evi” mânâsına gelen Beytülmal’dan söz etmek gerekir. Devlet hazinesi olan beytülmal, devlete ait malların muhafaza edildiği fizikî mekânı ifade ettiği gibi devlete ait taşınır taşınmaz malların bütününü ve bunların idaresiyle ilgili hukukî kurumu da ifade etmektedir. Bu geniş anlamıyla beytülmal, devlete ait her türlü mal varlığının ve gelirlerin toplandığı, harcamaların yapıldığı, haklara ve borçlara ehil bağımsız bir kurum olarak karşımıza çıkmaktadır. Onun tesbit edilmiş bir hukuku ve bu hukuku uygulayacak görevlileri vardır. Beytülmalın teşkilâtlı bir mâlî kurum olarak ortaya çıkışı, birçok araştırıcı tarafından Hz. Ömer’in hilafeti dönemine nisbet edilmekte ise de onu gerek fizikî mekân, gerekse mâlî bir kurum olarak İslâm devletinin ilk kuruluş yıllarına kadar götürmek mümkündür. Gerçi Mekke döneminde de Hz. Peygamber’in kendisine getirilen bağışları ya bizzat veya diğer Müslümanlar vasıtasıyla muhtaçlara dağıttığı bilinmektedir. Devlet mallarının muhafaza edildiği fizikî bir mekân olarak beytülmalın ilk temellerinin Hz. Peygamber atıldığı görülmektedir. Beytülmala ait nakit paranın Hz. Peygamber’in evinde muhafaza edilip kısa sürede dağıtıldığı bilinmektedir.

Doğru cevap D'dir.

Zekât İslâm’ın üzerine bina kılındığı beş temel esastan biri zekâttır. Kelime, Kur’ân’ın birçok âyetinde tek başına kullanıldığı gibi namazla birlikte de birçok yerde geçer. Sadaka anlamında da kullanılan zekât kelimesi, sözlükte ziyadelik, temizlik ve güzel zikir manalarına gelmektedir. Medine döneminde farz kılınmıştır. İslâm hukukuna göre zekât bir ihsan ve lütuf değildir. O, devlet ve toplumun zengin fertler üzerindeki hakkıdır. Devlet bunu âmilleri vasıtasıyla toplayıp yerine sarf etmek zorundadır. Bununla beraber zekâtı verecek olan kimseler, bunu sadece devlete değil, Kur’ân’da belirtilen kimselere de verebilir.

Doğru cevap B'dir.

Öşür İslâm vergi sisteminde Müslüman vatandaşı yakından ilgilendiren vergilerden biri de öşür, yani ziraî ürün vergisidir. Sözlük olarak onda bir veya on cüzde bir cüz anlamını taşımakla birlikte terim olarak mutlaka onda bir yerinde kullanılmaz. Öşrün oranı, elde edilen ziraî üründeki insan emeğinin durumuna göre değişir. Öşürde de zekâtta olduğu gibi ibadet mânâsı olduğundan Müslüman olmayanlar bununla yükümlü değildirler. Doğru cevap C'dir.

Cizye İslâm hukukuna göre cizye, İslâm devletinin Müslüman olmayan vatandaşından askerlik hizmeti karşılığında alınan bir vergidir. Bu bakımdan kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve din adamları bu vergi ile yükümlü değildir. Zimmî adı verilen ve Müslüman devlet tarafından bütün hakları koruma altına alınmış bulunan gayrimüslimler, insanî bütün haklara sahiptirler. Onlar da devletin bütün imkânlarından istifade ederler. Yılda bir defa alınan cizye mükellefi, mâlî durumuna göre fakir, orta halli ve zengin olmak üzere üç sınıfa ayrılır. Cizye de gayrimüslim vatandaşların mâlî durumlarına göre alınır.

Doğru cevap A'dır.