İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 7

Altıncı yüzyılın ikinci çeyreğinde Enûşirvan Cündişapur’da bir tıp okulu kurdu. Cündişapur, İslâm’ın doğduğu yıllarda bölgenin en önemli kültür merkezleri arasında yer alıyordu. Ülkenin felsefe ve tıp merkezi idi. Enûşirvan’ın burada yaptırdığı bir okulda en az yılda bir defa tıp kogresi düzenleniyordu. Okulda beş bin civarında öğrenci eğitim görüyordu. Aristo ve Eflatun’un eserleri burada Pehlevîceye çevrilmişti. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Bu büyük ülkede kast sitemi vardı. Buna göre Hint toplumu; Brahmanlar (din adamları), Kşatriyalar (asiller ve askerler), Vaisyalar (çiftçiler, sanatkârlar ve tüccarlar) ve Sudralar (işçiler) ve Paryalar sınıflarına ayrılmıştı. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farklı dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaştı. Bunlar:Roma (Bizans), İran, Hint, Çin'dir. Doğru cevap E'dir.

Medeniyetler, mensubu bulunan insan ve coğrafyaya göre farklı özellikler taşırlar. Bu bakımdan çeşitli medeniyetlerden herhangi birisinin yayılma sahasına dikkatli bir gözle bakıldığı zaman, içine aldığı kavimlerin çokluğuna, ırk, cins, dil, renk ve kültür farklığına rağmen herkes tarafından kullanılan ortak bazı tarafların bulunduğu görülür. İşte bu ortak yönler, o medeniyetin esasını, ruhunu ve özünü teşkil ederler. Bunlar, o medeniyeti diğer medeniyetlerden ayırırlar. Söz gelimi, sıradan bir insan İstanbul’dan kalkıp Merakeş, Kuala Lumpur, Kahire, Mekke, Şam, Tahran, Bakü, Şiraz, Kabil, Lahor, Semerkant, Kalkuta’ya gitse bu şehirlerin hiç birisinde kendini tamamıyla yabancı hissetmez. Kendisini az çok alışmış olduğu levhalar, şekiller, hareketler ve tavırlar arasında görür. Doğru cevap A'dır.

Kur’ân-ı Kerim’de ilimden bahsedip araştırmayı ve buna bağlı olarak tefekkürü (düşünce) teşvik eden pek çok ayet bulunmaktadır. Biz, örnek olması bakımından bunlardan sadece birkaçının mealini vermekle yetinmek istiyoruz:

“De ki, hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer, 39/9) “Rabbim, ‘benim ilmimi artır’ de!” (Tâhâ, 20/114)
“Şayet bilmiyorsanız ilim ehline sorun” (Nahl, 16/43)
“Kalem ve yazdıklarına yemin ederim ki,” (Kalem, 68/1).

C seçeneği adaletten bahsetmektedir. Doğru cevap C'dir.

Bu asırlardaki ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-Şakaiku’n-Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman Şevki’nin Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Franz Babinger’ in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir. Doğru cevap A'dır.

İslâm dünyasında adalet ve insanlara muamele kendisinden önce örneğine rastlanmayacak şekilde devam etti. Hatta İslâm’ın dünya harp tarihinde kendisinde önce düşünülmesi bile mümkün olmayan birtakım insanî prensipler ortaya koydu. Nitekim harpte düşmana karşı da olsa Müslüman, adaletten ayrılmayacaktır. Savaşta tahribattan kaçınılacaktır. Fiilen savaşa katılmayan (kadın, çocuk, yaşlı ve din adamı gibi) kimselere dokunulmayacaktır. Savaşta, insanlık haysiyet ve şerefine yakışmayan hareketlerden uzak durulacaktır. Esirlere iyi muamele edilecektir.

Bu şekildeki emir ve uygulamaları ile İslâm, harbi kanlı bir sahne olmaktan çıkararak ona belli bazı kurallar getirmiştir. Bu bakımdan İslâm, harbi her isteyenin veya gücü yetenin sadece toprak kazanmak veya ganimet elde etmek için değil, Allah rızasına nail olmak gayesiyle katlanmak zorunda olduğu bir vazife haline getirmiştir. Doğru cevap D'dir.

Kendi kaynak ve geleneklerinin dışındaki bilgi birikimini de dikkate alan Müslüman düşünürler, kadim medeniyetlerin -İslâmiyet’e aykırı olmayan- siyaset felsefelerini değerlendirmekte bir mahzur görmediler. İbn Mukaffa, Cahız, Fârâbî, İbn Sina, İbn Bâcce, Gazalî, Sühreverdî, İbn Tufeyl, İbn Rüşd, Maverdî, Keykavus, İbn Teymiye, Nasirüddin Tûsî, İbn Haldun, Celaleddin Devvânî, Nizamülmülk gibi düşünürler, siyasetnâme ahlâk, siyaset ve devlet yönetimini konu alan eserleriyle ideal bir yönetimin temel ilkelerini ortaya koymuşlardır. Doğru cevap B'dir.

Bir yandan, Bizans İmparatorluğu’nun bozulmuş olan idare tarzı, vergilerin keyfî olması, Rum yönetici ve hatta imparatorlarının kendi hazinelerini doldurmak gayesiyle halkı soymaları, öte yandan da emniyet ve güvenlik sorunlarıyla ekonomik buhranlar gibi etkenler, halkın Osmanlı yönetimini memnuniyetle karşılamasına sebep olmuştu.

Ortodoks olan Balkan halkını Katolik mezhebine girmesi için ölümle tehdit edenlere karşı Türklerin buralardaki unsurların dinî ve vicdanî hislerine saygı göstererek bu ince ve hassas noktayı prensip olarak kullanmaları, Balkanlardaki Katolik baskısına karşı Osmanlı yönetimini bir kurtarıcı olarak karşılamalarına sebep olmuştu. Bölge halkının İslam'a girme isteğinin bahsi geçmemektedir. Doğru cevap B'dir.

Bazı devlet görevlilerinin şu veya bu şekilde halka karşı sergiledikleri haksızlıkları ortadan kaldırmaya yönelik faaliyetlerin sonucu ortaya çıkan ve günümüz hukuk anlayışına göre İstinaf mahkemesi, Temyiz, Danıştay, Ağır Ceza mahkemesi veya Adalet Bakanlığı gibi terimlerin karşılığı olarak kullanabileceğimiz mezalim, insan haklarının korunmasına büyük bir rol oynamıştır. Bu müessese İslam dünyasında özellikle halkın şikâyetlerini dinleme ve bir anlamda onu devlete karşı koruma hususunda küçümsenmeyecek bir hizmeti yerine getirmiştir. Doğru cevap E'dir.

Cahiliye döneminde haksızlıkları önlemek gayesiyle yapılan toplantılara Hılfü’l-fudûl adı verilmişti. Büyük İslâm âlimi Mâverdî, fâzıl (erdemli) ve iyi insanların yemini anlamına gelen hılfü’l-fudûla dayanarak onu cahiliye dönemindeki bir çeşit mezâlim olduğunu kabul eder. Doğru cevap C'dir.

Osmanlı dünyasında, günümüzün ifadesiyle sivil toplum kuruluşu diye isimlendirebileceğimiz bir müessese vardır ki, o da şu veya bu sebepten dolayı sıkıntıya düşen insanların haklarını korumak ve onlara yardım etmek üzere teşkilâtlanmış olan vakıftır. Doğru cevap D'dir.

İslâm medeniyeti hakkında yazılmış eserlerde konuların genellikle iki şekilde ele alındığını görürüz. Batılı yazarlar coğrafyaya dayalı bir sınıflandırmayı, Müslüman yazarlar da kronolojiye dayanan bir tasnif tarzını tercih etmişlerdir. Yani biri mekân, diğeri zaman boyutunu esas almıştır.

İslâm medeniyeti hakkında yazılmış eserlerde konuların genellikle iki şekilde ele alındığını görürüz. Batılı yazarlar coğrafyaya dayalı bir sınıflandırmayı, Müslüman yazarlar da kronolojiye dayanan bir tasnif tarzını tercih etmişlerdir. Yani biri mekân, diğeri zaman boyutunu esas almıştır.

Arapça bir kelime olan medeniyet, “medîne” sözcüğünden türemiştir. Medine ise, bir yerleşim birimi olan “şehir” anlamındadır ve bir yerde ikamet etmek, yerleşmek anlamına gelen “me-de-ne” kökünden gelmektedir. Kentleşme ile yakın ilgisi vardır (İbn Manzur, 1968). Medenî şehirli, şehre ait, şehre özgü; medeniyet ise şehirlilik, yerleşik hayat, iyi yaşama demektir.

İlk olarak 1757 yılında Fransa’da, bundan on yıl sonra da İngiltere’de kullanılmaya başlayan medeniyet, Batı dillerinde şehir ve şehirlilik anlamlarını ifade eden civilisation sözcüğünden türetilmiştir. Civilisation sözcüğü de Latince’de “şehirli” anlamına gelen “civilis” kelimesinden türetilmiştir.

Kültür; “bir topluluğun yaşama tarzı”, “atalardan gelen maddî-mânevî değerler toplamı”, “insanın, tabiatı ve kendini idare etme yolu ile bizzat meydana getirdiği eser”, “bir toplulukta örf ve âdetlerden, davranış tarzlarından, teşkilat ve tesislerden kurulu ahenkli bütün”, “bir milletin bütün hayati tezahürlerinde üslup bütünlüğü”, “yaşanan çevre ile ferd arasında varolan düşüncelerin, zevklerin, alışkanlıkların ortaklığı” vb. şekillerde tanımlanmıştır.

Arapça’da umrân ve hadâret kelimeleri de medeniyet karşılığında kullanılmıştır. Umrân
sözcüğü, “a-me-ra” kökünden türemiş, bir yeri mâmur etmek, bir yerde iskân ve ikâmet etmek, yapı yapmak gibi anlamları taşımaktadır. Bu kökten türeyen “i‘mâr”; bir yeri mâmur kılmak, mâmur bulmak, bayındır hale getirmek, şenlendirmek gibi anlamlara gelmektedir

Bazı Tanzimat dönemi Osmanlı aydınlarına göre medeniyetçilik,
Osmanlı Devleti’ni kurtaracak, onu eski gücüne kavuşturacak ve çağdaşlaştıracak yeni bir ideoloji olarak görülmüştür. Şinasi, Reşid Paşa’ya yazdığı bir şiirinde:

"Sensin ol fahr-i cihân-ı medeniyet
Acep midir medeniyet resûlü dense sana"

mısralarıyla medeniyete ideoloji sınırlarını da aşan bir anlam yüklemiştir

Zerdüşt inançlarının/Mecûsiliğin hakim olduğu ülkede Sâsânî hükümranlığı ile birlikte, Mardin doğumlu olan Mani (215-275), peygamber olduğunu ilan etmiştir. “Âlemin ve içindeki her şeyin aslının, nur ve zulmet olmak üzere iki asıldan olduğunu söyleyen” Mani dini, bölgenin birçok kentinde kabul görmüştür. Ancak Mani dininin bu yeni peygamberi Zerdüşt din adamlarını çok kızdırmış ve Sâsânî imparatoru I. Şapur’un ölümüyle korumadan yoksun kalan Mani, derisi yüzülerek öldürülmüştür.