İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 2

Bu asırlardaki ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-Şakaiku’n- Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman Şevki’nin Beş Buçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Franz Babinger’in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir. Sadece bir kısmına işaret ettiğimiz bu eserler, Osmanlı döneminin farklı ilimler alanında şöhret olan ve eserleri ile zaman zaman üniversitelerimizde de okutulan âlimlerin ne kadar çok olduklarını göstermeye yeterlidir.

1355 yılında Osmanlılara esir düşmüş olan Selanik Başpiskoposu Gregory Palamas’ın mektubu da bu durumu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. O, Osmanlı idaresindeki Hıristiyanları tam bir serbesti içinde görmüştü. Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa, ona Hıristiyanlık hakkında serbestçe bazı sorular sormuştu.

Medreseler, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına doğrudan doğruya hizmet veren kurumlardı. Osmanlı döneminin XV ve XVI. asırlarında müsbet ve dinî ilimlerin her alanı ile meşgul olan bilginlerin meydana getirdikleri eserler sebebiyle bu asırlara “Türk Asırları” denilmektedir.

Hiç kimsenin dininden veya ırkından dolayı hor görülmediği bu uygulama sebebiyle Osmanlı idaresindeki şehir veya köylerde bulunan kiliselere dokunulmamıştı. Bunların tamir ve onarımlarına izin verilmişti. Şu anda Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde gayrimüslimlerin dinî müesseseleri, onlara ait dinî ve hayrî işlerden bahseden 10 adet “Kilise Defteri” bulunmaktadır. Bunların ilki, 1453 tarihini taşımaktadır ki bu, İstanbul’un fetih tarihidir.

Kur’ân-ı Kerim’de ilimden bahsedip araştırmayı ve buna bağlı olarak tefekkürü (düşünce) teşvik eden pek çok ayet bulunmaktadır. Biz, örnek olması bakımından bunlardan sadece birkaçının mealini vermekle yetinmek istiyoruz:

“De ki, hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer, 39/9) “Rabbim, ‘benim ilmimi artır’ de!” (Tâhâ, 20/114) “Ş ayet bilmiyorsanız ilim ehline sorun” (Nahl, 16/43)
“Kalem ve yazdıklarına yemin ederim ki,” (Kalem, 68/1).

İslâm dünyasında adalet ve insanlara muamele kendisinden önce örneğine rastlanmayacak şekilde devam etti. Hatta İslâ m’ın dünya harp tarihinde kendisinde önce düşünülmesi bile mümkün olmayan birtakım insanî prensipler ortaya koydu. Nitekim harpte düşmana karşı da olsa Müslüman, adaletten ayrılmayacaktır. Savaşta tahribattan kaçınılacaktır. Fiilen savaşa katılmayan (kadın, çocuk, yaşlı ve din adamı gibi) kimselere dokunulmayacaktır. Savaşta, insanlık haysiyet ve şerefine yakışmayan hareketlerden uzak durulacaktır. Esirlere iyi muamele edilecektir.

Bu şekildeki emir ve uygulamaları ile İslâm, harbi kanlı bir sahne olmaktan çıkararak ona belli bazı kurallar getirmiştir. Bu bakımdan İslâm, harbi her isteyenin veya gücü yetenin sadece toprak kazanmak veya ganimet elde etmek için değil, Allah rızasına nail olmak gayesiyle katlanmak zorunda olduğu bir vazife haline getirmiştir.

İslâm medeniyeti, İslâm dinini kabul eden milletlerin elbirliği ile meydana getirdikleri ortak bir medeniyetin adıdır. Hz. Peygamber’le başlayan bu medeniyetin kuruluş ve gelişmesinde Araplar, İranlılar ve Türklerin büyük payları olduğu bir gerçektir.

İslâm’ın önemsediği ve insanlar arasında uygulanmasını istediği değerlerden biri de hoşgörü dediğimiz müsamahadır. Kelime olarak “görmezliğe gelme, bağışlama gibi manalara gelen hoş görüyü müsamaha ve tolerans kelimeleriyle de kullanıyoruz. Sözde ve fikirde kalmayıp eyleme dönüştürüldüğünde insanlar arasında sevgi ve bağ lılık meydana getiren hoşgörü, toplum içinde daha rahat ve huzurlu bir yaşantının meydana gelmesine sebep olur.

Kur’ân-ı Kerim’in, “Rabbinin yoluna, hikmetle, güzel öğütle davet et. Onlarla mücadeleni en güzel tarik (yol, şekil) hangisi ise onunla yap” (Nahl, 16/125). Keza, “Dinde zorlama yoktur” (Bakara, 2/256) ayetleri, İ slâ m’ın baş ka din, anlayış ve felsefelere sahip olan insanlara bakış açısını ortaya koymaktadır. Bunun içindir ki, İslâm tarihinde zorla İslâmlaştırma gibi bir harekete rastlanmaz. Doğru cevap E'dir.

Halife, teokratik sistemdekine benzer şekilde, otoritesini Allah’tan değil, dinî sınırlar içinde idare edeceği halkın biatından (itaatından) alır.

Doğru cevap A'dır.

Doğru cevap B'dir.

Sultan II. Mahmud döneminde 1826 yılında Yeniçeri ocağının kaldırılması “Divân-ı Hümâyun”un işlevinin de sonu oldu ve “Meclis-i Vükelâ” veya "Meclis-i
Has" adıyla kabine sistemine geçildi. Bununla beraber varlığını, tamamen
sembolik de olsa, devletin yıkılışına kadar sürdürdü.

Çözüm : İlk zamanlar vezîr-i âzama hükümdar tarafından “ulu vezir” denilir ve üzerinde sultânın ismi bulunan ve “mühr-i hümâyun” denilen mühür, divit takımı ve üç tuğ verilir, hilât giydirilirdi.

Büyük Selçuklularda ve Anadolu Selçuklularında vezirlik, hükümdardan sonra en yüksek makamdı. “Sâhib”, “hâce”, “lala” ve “atabek” isimleri de verilen vezir, “menşûr-ı vezâret” denilen sultan fermanı ile tayin edilirdi.

“Hilâfet”, Hz. Peygamber’den hemen sonra başlamış iken “vezirlik” daha sonraları ortaya çıkmıştır. Bütün İslâm devletlerinde çok önemli yeri olan divan teşkilâtını kurumsal anlamda ilk olarak Hz. Ömer kurmuştur. Doğru cevap B'dir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Hz. Muhammed’in (as) Medineli Evs ve Hazreç kabilelerinin ileri gelenleri ile yaptığı anlaşma sonucu gerçekleşen Akabe Biatı, onun peygamberliğiyle birlikte siyasî liderliğinin kabulü anlamına da geliyordu. Hicretten sonra Medineli Yahudiler ve Müslüman olmayan Araplarla yaptığı Medine Sözleşmesi ile siyasî birliği tamamlayan Hz. Peygamber, aynı zamanda Medine İslâm Devleti’nin de başkanı olmuştu.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Vezir sözcüğü, Farsça kökenli olup, karar vermek, hükmetmek anlamına gelmektedir. Bu
sözcük Farsçadan Arapçaya geçmiş ve “yardımcı, sığınak, yüklenme ve sırt” anlamlarında
Arapçalaşmıştır. Mâverdî, vezirliğin üç kökten türemiş olabileceğini belirtir:

Vezir hükümdar yardımcısı demektir zaten onun için doğru cevap e şıkkıdır.

“Hilâ fet” kelime anlamı itibariyle, bir kimsenin arkasından gelip onun yerine geç mek, onun yerini/makamını almak, onun arkasından gitmek, onu temsil etmek anlamlarına gelir.

Doğru cevap A şıkkıdır.

E. Sapir: Kültür, varlığımızın yapısını belirleyen, ictimâî yoldan tevârüs ettiğimiz maddî
ve manevî unsurlar birliğidir.

umrân=refah anlamında kullanılmaktadır.