İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 13

Cahiliye döneminde halk hürler, esirler ve mevâlî olmak üzere üç sosyal sınıfa ayrılmıştı.

İslâm medeniyetinin doğuş sürecinde iki temel kaynağı vardı. Bunların biri vahiy, diğeri vahyi hayata aktaran Hz. Peygamber’di; başka bir ifadeyle Kur’ân ve Sünnet idi.

Allah insan için medenî bir ortamın bütün fizîkî şartlarını hazırlamış ve yeryüzünü buna uygun düzenlemiştir. “Yeryüzünde ne varsa hepsini sizin için yaratan O’dur” (Bakara, 2/29) ayetinde ve daha yüzlerce ayette bu durum açık bir şekilde belirtilmektedir.

İlimde Fârâbî’nin en önemli ve orijinal eseri Kitâbu’l- Mûsikîdir. Avrupa’da musikî teorilerine esas teşkil etmiştir. İhsâu’l-Ulûm adındaki eserinde de Aristo’ya yakın bir ilim tasnifi yapmıştır. Fârâbî’nin fiziği Aristo’nun fiziğinin hemen hemen aynıdır. Siyaset felsefesiyle de uğraşan Fârâbî, Arâü’l-Medineti’l-Fâdıla adıyla sosyolojiye yaklaşan bir eser yazmıştır. Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib’in; Divânu Lügati’t-Türk, Kaşgarlı Mahmud'un eserleridir.

Karahanlı hükümdarları sadece Türkçe yazan şair ve edipleri değil, Arapça ve Farsça yazanları da himaye etmekteydiler. XI. yüzyıl âlim ve şairlerinden; Emir A’mak Buhârî, Necîbî, Fergâni, Reşîdî, Semerkandî ve “Sindbadnâme” ile “A‘râzu’ s-Siyâse fî ‘Arâizi’ r-Riâye” adlı meşhur eserlerin yazarı Muhammed b. Ali es-Semerkandî bunlar arasındadır. Edib Ahmed b. Mahmud Yüknekî tarafından kaleme alınan nasîhatnâme türündeki "Atebetü’l-Hakâyık" ile Yusuf Has Hâcib’in "Kutadgu Bilig" eserleri Uygur harfleriyle Türkçe yazılmıştır.

Büyük bir bilgin ve araştırıcı olan el-Bîrûnî, el-Âsâru’l-Bâkiye ‘ani’l- Kurûni’l-Hâliye ve Tahdîdu Nihayeti’l-Emâkîn isimli eserlerinin yanısıra, Hind kültür ve medeniyetini anlatan ve mukayeseli dinler tarihine öncülük yapmış olan Tahkîku mâ li’l-Hind, astronomiyle ilgili el-Kânunu’l-Mesûdî, değerli taşlar ve minerallerle ilgili Kitâbu’s-Saydala isimli eserleri kaleme almıştır. Bîrûnî çok değişik konularda çalışmış; tarih, dinler tarihi, matematik, trigonometri, astronomi, jeoloji, coğrafya, botanik, fizik, astroloji ve tıp gibi konularda eserler ortaya koymuştur.

Tıp öğreniminin hastahanelerde yapılması gibi, astronomi tahsili de rasathanelerde yapılmaktaydı. İsfahan ve Bağdat’ta Melikşah’ın yaptırmış olduğu rasathanelerde, aynı zamanda rubaileriyle ünlü Ömer Hayyam’ın (öl.1132-?) yanında Ebu’l-Muzaffer İsfizâri (öl.1121’den önce) gibi bilimciler çalışmışlardı. Ömer Hayyam’ın içinde bulunduğu bir heyet, Melikşah (1072-1092) adına 1 Mart 1079’u başlangıç kabul eden Celâlî takvimini hazırlamıştı. Sultan Muhammed Tapar döneminde (1105-117) astronomi âlimi Ebu’l-Kasım Hibetullah’ın (öl. XII. yüzyıl) rasat âletleri ile usturlâb yapımında eşi yoktu. Sultan Sancar döneminde (1117-1157) Selçuklu şehirlerinin enlem ve boylam dereceleri ile kıble yönlerini gösteren Zîc-i Sancâriyi tertipleyen Ebu Mansur Abdurrahman Hâzinî de (XII. yüzyıl) önemli ilim adamlarındandır. Yine bir Türk filozofu olan Mahmud Harizmî (XII. yüzyıl) ile Mehmed İlakî de (XII. yüzyıl) Sultan Sancar’ın himaye ettiği bilgin dostları idiler. XIII. yüzyılda ise ünlü astronom Nâsıruddin Tûsî (öl.1274), Merâga rasathanesinde önemli çalışmalar yapmıştı.

Sultanların ilme ve âlimlere itibarları Selçuklularda hemen her sahada bilginlerin yetişmesine imkân vermiştir. Büyük âlim Ebu’l-Meâli Cüveynî, büyük İslâm mütefekkiri Gazalî, meşhur Hanefi fakihi Pezdevî, el-Mebsût yazarı Serahsî, mezhepler tarihi mütehassısı Muhammed Şehristânî, müfessir ve fakîh Kâdî Beyzâvî, felsefî kelam hareketini canlandıran âlim ve astronom Kutbeddin Şirazî, tarihçilerden İbn Hassul, Ebu Tahir Hâtunî, Muizzî, Ali b. Zeyd Beyhâkî, İbn Bibî, Kerimüddin Mahmud Aksarâyî, İbnü’l-Kıftî, sultanların himayesini gören İranlı şairlerden Emir Muizzî, Enverî, Ezrâkî ve Nizamî, Anadolu topraklarında ise Mevlanâ, Yunus Emre, Hoca Dehhânî, Sultan Veled, Gülşehrî gibi tanınmış şairler Selçuklu döneminde yetişen önemli şahsiyetlerden sadece bir kaçıdır.

Arapça'nın İspanya’da büyük ölçüde yayılmasıyla Hıristiyan kilise mensupları, İspanya kilisesindeki dinî eserleri Arapçaya tercüme ettirmeye başlamışlardır. Bir yandan İncil Arapça’ya tercüme edilirken, diğer taraftan Müslümanların dinî hukuk ve bilim kitapları da Latinceye çevrilmiştir. Dolayısıyla E seçeneğindeki belirtildiği gibi, kültür ve inançlar arası etkileşime izin vermeyen bir ortam bulunmamaktadır.

Sayı sistemi ile rakamlarının, Müslümanlar tarafından Batı’ya tanıtılması "Riyazî İlimler" ile ilgili bir katkıdır. Diğer seçenekler ise Müslümanların, Batı'nın kültür hayatına yaptığı katkılar arasında yer alır.

Günümüze geldiğimizde iki medeniyet bölgesinin ağırlık kazandığı görülmektedir. Bunlardan biri, Hıristiyanlık, Yahudilik ve diğer sistemlerin tesirinde bulunan Batı medeniyeti, diğeri de İslâm dininin yayıldığı bölgelerde hâlâ etkisini sürdüren İslâm medeniyetidir.

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı
ile karşılaştı. Bunlar:
Roma (Bizans)
İran
Hint
Çin

VII. asırdan başlayıp XIII. asra kadar devam eden dünya
medeniyeti tarihi, İslâm medeniyetinden ibarettir.

İslâm kültür ve medeniyetinin en önemli kaynağı olan Kur’ân-ı Kerim, ilk
ayeti ile okumayı emretmektedir.

İslâm ülkelerindeki ilmî hayatın gelişmesinin ikinci dönemi diyebileceğimiz XI. yüzyılın müstesna bir yeri vardır.

Medreseler, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir
izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına
doğrudan doğruya hizmet veren kurumlardı.

Doğuşu ve gelişmesi esnasında İslâm, birbirinden tamamen farkla dört medeniyet ve kültür alanı ile karşılaştı. Bunlar: Roma, İran, Hint ve Çin medeniyetleridir. Doğru cevap E’dir.

Gerçekten VII. asırdan başlayıp XIII. asra kadar devam eden dünya medeniyeti tarihi, İslâm medeniyetinden ibarettir. Tarihin kabul ettiği reddedilmez gerçeklerden birisi de milâdın VII. yüzyılından XIII. yüzyılın ortalarına kadar hem Avrupa’nın hem de Ön Asya’nın en medenî ve ileri memleketlerinin İslâm ülkeleri olduğudur. Bu devirde Bağdat ve Kurtuba, dünya zenginliklerinin aktığı, ticaretin son derece hareketli olduğu ve çeşitli sanatların geliştiği en zengin şehirlerdi. Bütün bu gelişmeler İslâm’ın ilme verdiği değer sayesinde olmuştur. Doğru cevap A’dır.

Et Taberî, Râzî, İbn Cülcül, İbn Cezzar, İbn Sina, el-Mesûdî, el-Birûnî, İbn Hazm, İbn Rüşd, el-Gazzalî, İbnü’n-Nefis, Abdülaziz es-Sivasî, Geredeli Murad, Hacı Paşa, Mukbilzâde Mümin, Sabuncuoğlu Şerafeddin Ali, Ak Şemseddin, Ali Kuşçu, Mirim Çelebi, İbn Kemal, Ebussuûd Efendi gibi birçok âlim, çalışmaları ile bütün dünyaya ışık tutmuşlardı. Ahmed Cevdet Paşa ise II. Abdülhamid Han zamanında yaşamıştır. Doğru cevap D’dir.

İslâm ülkelerindeki ilmî hayatın gelişmesinin ikinci dönemi diyebileceğimiz XI. yüzyılın müstesna bir yeri vardır. Bu asırdan itibaren, sistemli bir eğitim ve öğretim yeri olarak medreseler, halkın dinî, medenî, sosyal ve kültürel gelişmesinde faal bir rol oynamaya başladılar. Doğru cevap E’dir.