İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ - Deneme Sınavı - 12

Medreseler, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar inişli çıkışlı bir seyir izlemekle beraber, ülkenin ilim, irfan, kültür, medeniyet ve sosyal hayatına doğrudan doğruya hizmet veren kurumlardı. Osmanlı döneminin XV ve XVI. asırlarında müsbet ve dinî ilimlerin her alanı ile meşgul olan bilginlerin meydana getirdikleri eserler sebebiyle bu asırlara “Türk Asırları” denilmektedir. Doğru cevap C’dir.

Bu asırlardaki ilmî gelişmelere hizmeti geçen bilginleri tanımak için Taşköprülü İsameddin Ahmed Efendi’nin eş-Şakaiku’n-Numaniye ile daha sonra yapılan zeyilleri, Süleyman Saadeddin Efendi’nin Devhatü’l-Meşayih’i, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri, Osman Şevki’nin Beş Buçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi, Mahmut Karakaş’ın Müsbet İlimde Müslüman Âlimler, Franz Babinger’in Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri gibi kaynaklara bakılabilir. Sadece bir kısmına işaret ettiğimiz bu eserler, Osmanlı döneminin farklı ilimler alanında şöhret olan ve eserleri ile zaman zaman üniversitelerimizde de okutulan âlimlerin ne kadar çok olduklarını göstermeye yeterlidir. Doğru cevap B’dir.

Müslümanlar tarafından meydana getirilen bu büyük medeniyet dairesi içinde farklı din ve kültürlere sahip insanlar huzur içinde hayatlarını devam ettiriyorlardı. Müslüman Araplar 711 senesinde İslâmiyet’i İspanya’ya sokmuşlardı. 1502 senesinde ise Ferdinand ve İsabella tarafından duyurulan bir ferman ile bütün İspanya kraliyeti dâhilinde İslâm dini yasaklandı. Hâlbuki bu iki tarih arasında geçen yüzyıllar süresince Müslüman İspanya’da Ortaçağın en parlak tarih sayfalarından biri yazılmıştır. Doğru cevap C’dir.

1355 yılında Osmanlılara esir düşmüş olan Selanik Başpiskoposu Gregory Palamas’ın mektubu da bu durumu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. O, Osmanlı idaresindeki Hıristiyanları tam bir serbesti içinde görmüştü. Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa, ona Hıristiyanlık hakkında serbestçe bazı sorular sormuştu. Doğru cevap A’dır.

İslam öncesi cahiliye devrinde haksızlıkları önlemek gayesiyle yapılan toplantıya Hılfü’l-fudûl adı verilmişti. Büyük İslâm âlimi Mâverdî, fâzıl (erdemli) ve iyi insanların yemini anlamına gelen hılfü’l-fudûla dayanarak onu cahiliye dönemindeki bir çeşit mezâlim olduğunu kabul eder. Doğru cevap D’dir.

Osmanlı dünyasında, günümüzün ifadesiyle sivil toplum kuruluşu diye isimlendirebileceğimiz bir müessese vardır ki, o da şu veya bu sebepten dolayı sıkıntıya düşen insanların haklarını korumak ve onlara yardım etmek üzere teşkilâtlanmış olan vakıftır. Vakıf kurumu yüzyıllardan beri İslam ülkelerinde büyük bir önem kazanmış sosyal ve ekonomik hayat üzerinde derin tesirler icra etmiş olan dinî ve hukukî bir kurumdur. Doğru cevap B’dir.

Tercüme faaliyetinin ilk safhası olan ve Me’mun’un halifeliğine kadar olan dönemde (750-813), oldukça önemli sayıda eserin çoğunluğu yeni Müslüman olmuş mütercimler tarafından Arapçaya tercüme edildiğini göstermektedir. Me’mun ve onu takip eden halifeler döneminde ise tercüme faaliyetleri Bağdat’taki Beytü’l-Hikme’de devam etmiştir. Beytü’l-Hikme’nin daha önceki halifeler tarafından kurulduğu kabul edilirse de Halife Me’mun (813-833) tarafından 830 yılında geliştirilip teşkilâtının tamamlandığı yeni araştırmalarla ortaya konmuş bulunmaktadır. Burası bir fen ilimleri üniversitesi, bir rasathane ve bir kütüphaneden meydana gelmekteydi. Burada, maaşları devlet tarafından ödenen mütercimler kurulu vardı. Çeşitli ilim sahalarındaki eski Yunan, Mısır ve Hint bilim ve kültürüne ait eserler Arapçaya çevriliyordu. İslâm coğrafyasındaki ilmî faaliyetler, bu müessesedeki çalışmalarla gelişerek çok canlı bir hal almıştır. Doğru cevap D’dir.

İslâm’ın ilk filozofu sayılan el-Kindî (öl. 866?) fizik vadisinde ismi en çok anılan bir âlimdir. Doğru cevap C’dir.

Bu dönemlerde yetişenler arasında Türk dünyasında kabul gören ya da aslen Türk sayılan birçok âlim ve bilgin bulunmaktadır. Bunlar arasında İslâmî ilimler alanında, eserleri Kütüb-i Sitte arasında yer alan, Buharî, Tirmizî ve Nesâî gibi hadisçiler yanında, bir itikâdî mezhep imamı olan İmam Matüridî de bulunmaktadır. Abdülkadir Geylani ise Hz. Peygamber’in soyundandır. Doğru cevap B’dir.

X. yüzyılın ilk yarısında Türkistan’da Fârab yakınında Vasiç köyünde Türk aileden yetişen Fârâbî, bazı tarihçilere göre, doğuda hâce-i evvel olarak kabul edilen Aristo gibi, hâce-i sânî (ikinci öğretmen) olarak isimlendirilmiştir. İlimde Fârâbî’nin en önemli ve orijinal eseri Kitâbu’l Mûsikîdir. Avrupa’da musikî teorilerine esas teşkil etmiştir. İhsâu’l-Ulûm adındaki eserinde de Aristo’ya yakın bir ilim tasnifi yapmıştır. Fârâbî’nin fiziği Aristo’nun fiziğinin hemen hemen aynıdır. Siyaset felsefesiyle de uğraşan Fârâbî, Arâü’l-Medineti’l-Fâdıla adıyla sosyolojiye yaklaşan bir eser yazmıştır. Görülüyor ki Fârâbî, ilmin birçok dalında çalışmış ve gerçekten Doğu’nun Aristosu adını almaya hak kazanmıştır. Doğru cevap D’dir.

Karahanlılardan günümüze ulaşan en önemli eserlerden biri Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Siyasetname mahiyetindeki bu eserin adından da anlaşıldığı gibi; Devlet Yönetme Bilgisini veren bir kitap olduğu bilinmektedir. Bu eser, aruz vezniyle manzum olarak yazılmış olup 6500 beyitten oluşmaktadır. Müellif bu eserinde ideal devlet idaresinin nasıl olması gerektiğini anlatmaktadır. Uygur harfleri ile Türkçe olarak yazılan ve Türk dilinin kitap hâline gelmiş en eski abidesi olan bu eser, Karahanlı ailesinden Tamgaç Buğra Han adına yazılmıştır ve daha sonraki yüzyıllarda birçok devlet adamı ile hükümdarının da “başucu” kitabı olmuştur. Doğru cevap E’dir.

Büyük bir bilgin ve araştırıcı olan el-Bîrûnî, el-Âsâru’l-Bâkiye ‘ani’lKurûni’l-Hâliye ve Tahdîdu Nihayeti’l-Emâkîn isimli eserlerinin yanısıra, Hind kültür ve medeniyetini anlatan ve mukayeseli dinler tarihine öncülük yapmış olan Tahkîku mâ li’l-Hind, astronomiyle ilgili el-Kânunu’l-Mesûdî, değerli taşlar ve minerallerle ilgili Kitâbu’s-Saydala isimli eserleri kaleme almıştır. Bîrûnî çok değişik konularda çalışmış; tarih, dinler tarihi, matematik, trigonometri, astronomi, jeoloji, coğrafya, botanik, fizik, astroloji ve tıp gibi konularda eserler ortaya koymuştur. Doğru cevap E’dir.

Müslüman Arap tıbbının Batı’daki otoritesi ilk olarak Kitabu’l-Hâvîsiyle Râzî olmuştur. Büyük bir İslâm tabibi olup iki yüz yirmiden fazla eseri vardır. el-Hâvî defalarca Avrupa dillerine tercüme edilmiştir. Avrupa’da bilinen diğer tıpçılardan bazıları; Ebu’l-Kasım ez-Zehrâvî, İshak el-İsrâilî, İbnü’l-Cezzar’dır. Bütün bunlardan sonra İbn Sina’nın el-Kânûn fi’t- Tıbbı tanınınca diğerlerinin ünü gölgelenmiştir. el-Kânûn, hem Batı hem de Doğu tabipleri için bu alanda asırlar boyu adeta Kitab-ı Mukaddes olma mazhariyetine nâil olmuştur. Doktorların şahı unvanıyla anılan İbn Sina’nın el-Kânûnu asırlarca Avrupa tıp okullarının temel kaynağı kabul edildi. Almanya Tübingen Üniversitesi ile Frankfurt Oder Üniversitesi’nde uygulanan ders programının temelini Râzî ve İbn Sina’nın eserleri teşkil etmiştir. Bu alanda başka örnekler de vardır. Doğru cevap C’dir.

Kahireli İbnü’l-Heysem; fizik araştırmaları, optik ve göz hastalıkları konusunda Batı’ya öğretmenlik yapmış, fotoğraf makinesinin esasını teşkil eden karanlık odayı keşfetmiştir. Doğru cevap A’dır.

Hadislerde hilâfet, halife, emir ve imam kelimeleri hem devlet başkanlığı hem de devlet başkanı anlamlarında çokça geçer. Bu hadislerde; devlet başkanının adil olması, zalim olmaması, vatandaşlarının her türlü hak ve güvenliklerinden sorumlu olduğu ve günahı emretmedikçe devlet başkanına itaat etmek gerektiği uyarıları yapılır.

Hilâfet, dinî ve dünyevi işlerde Resûlullah adına kamu otoritesi olarak algılandı ve o şekilde de biçimlendi. Bir başka ifadeyle, hilâfet dinî ve dünyevi otorite arasındaki ayrılmazlığın ve İslâmî birliğin somut bir sembolü olarak doğdu ve gelişti.

İdarî ve siyasî yapılanmada “hilâfet” makamından sonra en yetkili makam “vezirlik”tir. Vezirlik bir kurum olarak, ilk Abbasi halifesi Ebu’l-Abbas Abdullah es-Seffah’ın (750-754), Hemedanlı Ebu Seleme Hafs b. Süleyman el-Hallal’ı 750 yılında bu göreve getirmesiyle başlamıştır. Böylece İslâm dünyasında “hilâfet”ten sonra ikinci bir idarî ve siyasî kurum doğmuştur. Daha sonra bütün İslâm ülkelerinde, zaman zaman farklı isimler altında da olsa, vezirlik kurumu devam etmiştir. Vezirler, halifenin veya sultanın sağ kolu durumunda idiler. Bütün yetkilerini hükümdar adına kullanırlardı.

Günümüzde üye nitelikleriyle Milli Güvenlik kurullarını; görev, yetki ve
sorumlulukları bakımından da hükümeti karşılayabilen divanlar, İslâm
devletleri tarihi boyunca hilâfet ve vezirliği güçlü kılan ve onları tamamlayan
bir kurumdur.

Bir hayli tartışmadan sonra, Ensar’dan Beşir b. Sa’d ayağa kalktı ve kısa bir konuşmadan sonra Hz. Ebubekir’e halife olarak biat etti. Onu Hz. Ömer ve Ubeyde takip etti. Daha sonra, pek azı hariç, orada bulunanlar sırayla Hz. Ebubekir’e biat ettiler. Oradan Mescid-i Nebevî’ye geldiler ve olanları anlattılar. Hz. Ali ve Hz. Abbas başta olmak üzere Hâşimiler ve az sayıda sahabe hariç Medineliler Mescid-i Nebevî’de Hz. Ebubekir’e biat ettiler. Böylece Hz. Ebubekir Müslümanların ilk halifesi olarak göreve başladı.

Muaviye ile başlayan ve genellikle diğer Emevi halifelerince de sürdürülen diğer bir önemli değişiklik de din-siyaset ilişkilerinde oldu. Hulefâ-i Râşidîn döneminde siyasî otorite, İslâm’ın korunması ve yayılması için kullanılıyordu. Halifeler meşruiyetlerini dinden alıyordu. Aslında Hz. Ebubekir, “görevimi hakkıyla yerine getirirsem bana yardım edin, yanılırsam (yanlış yaparsam) bana doğruyu gösterin” derken bir anlamda meşruiyetinin de sınırını çiziyordu. Çünkü doğru ve yanlışın ölçüsü din idi. Yani siyaset din içindi ve onun adınaydı. Ancak Muaviye ile birlikte bu durum değişti. Muaviye devleti “din” adına değil “kabile” adına yönetti (Câbirî, 1997). Böylece din siyasetin hizmet alanına girdi ve meşruiyet kabileye ve kuvvete yöneldi. Artık meşruiyeti güç belirleyecekti. Artık Emevi halifeleri devleti kuvvete dayanarak idare edeceklerdi.

Genellikle Abbasiler döneminin İslâm siyaset uzmanlarınca tespit edilen, halifede bulunması gereken şartları şöyle sıralayabiliriz. Halife içtihad yapabilecek kadar ilim sahibi olacak, âdil olup adaleti hâkim kılacak, dini koruyup yayacak, devletin ve halkın idaresini iyi yürütebilecek bir siyasî anlayış ve birikime sahip olacak, görevini yapmayı zorlaştıracak bir bedenî özrü bulunmayacak, erkek olacak, hür ve akıllı olacak ve Kureyş kabilesine mensup olacak (Mâverdî, 1978).

Müslüman milletler, kendi millî ve kültürel özellikleri ile Kur’ân ve Sünnet’in ışığında kendi medeniyetlerini bütünleştirerek İslâm medeniyeti dediğimiz olguyu meydana getirmiştir. Bu medeniyet, Müslüman milletlerin, ortaklaşa meydana getirdikleri bir medeniyettir. Doğru cevap B'dir.