İSLAM İBADET ESASLARI

Sözlükte “zekât” kelimesi, “temizlenmek, arınmak, bereket, güzel anış ve övmek” manalarına gelir. Kur’ân-ı Kerim’de “zekât” kelimesi otuz iki yerde geçmektedir. Bu isim dışında, sadaka (on iki yerde ve hep medenî sûrelerde geçer), hak, birr, infak ve ta’âmu miskîn gibi çeşitli isimler altında zikredilirken, namazla birlikte yirmi yedi yerde tekrarlanır. Diğer yandan  Zekât, zarûrât-ı dîniyyedendir; farz olduğunu inkâr eden dinden çıkar.  Zarûrât-ı dîniyye, dinin zaruretlerinden anlamına gelmektedir. Soru kökünde belirtildiği üzere zekat için kullanılan isimlerden birisi değildir. Doğru cevap A seçeneğidir. 

İslâm’ın beş rüknünden biri olan ve temizlemek anlamına gelen zekât, bu temizlemeyi ahlaki, iktisadi ve sosyal olmak üzere üç yönden gerçekleştirir. Ahlâki Yönden: Zekât ahlâkî temizlik yönünden; hırsı, tamahı ve zenginlerin hak yedikleri fikrini yok eder. Fakirlik sorununu çözmede, zenginleri etkin ve sorumlu kılar. İnsan ruhunu hırsa bağlı olarak büyüyen servet hâkimiyetinden kurtarır. Kur’ân-ı Kerim Müslümanı şöyle ikaz eder: “Siz, sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) harcayıncaya kadar, asla iyiliğe ermiş olamazsınız. Her ne infak ederseniz, şüphesiz Allah onu bilir” (Âl-i İmrân 3/92). İ ktisadi Yönden: Zekât, servetin kendisini, eşit olmayan fırsatlardan istifadeyle gittikçe daha az ellerde toplanma eğiliminin şerrinden temizler. Zekât, az kimseden malların fazlalığını alır ve onu hayatın zaruretlerini sağlamak maksadıyla çok olan diğer insanlara verir. Sosyal Yönden: Zekâtın temizleme ameliyesini gerçekleştirdiği üçüncü alan, sosyal sahanın tamamıdır. Bir yanda fakir halkın, diğer yanda milyarları olanların bulunduğu millet, pek talihsiz bir millettir. Zekât sayesinde toplumsal farklılıklar azalır, zenginlere sırf bu yüzden düşmanlık duyulmaz. Zekat ile ilgili yanlış bilgi C seçeneğinde verilmiştir.

Zekâtın farz olmasının en önemli şartlarından birisi, malın mükellefin elinde tam mülkiyetle bulunarak dilediği gibi tasarruf hakkına sahip olmasıdır.  Tam mülkiyet şu unsurlar bir araya gelince gerçekleşmiş olur:
a) Malın sahibinin elinde bulunması,
b) Malda başkasına ait hak bulunmaması,
c) Kendi seçimiyle tasarruf hakkı bulunması,
d) Fayda ve menfaatin mâlike ait bulunması.

Ayrıca ortak mallarda mülkiyet ortakların hisselerine göre düzenlenir. Her ortağın nisabı, ayrı ayrı hesaplanır. Bütün ortakların hisseleri nisabı doldurunca, hepsinin de zekât ödemesi gerekir. E seçeneğinde verilen bilgi yanlış olarak verilmiştir.

Zekâtın farz olmasının en önemli şartlarından birisi, malın mükellefin elinde tam mülkiyetle bulunarak dilediği gibi tasarruf hakkına sahip olmasıdır. Zekâtın farz olması için tespit edilen malın en az miktarı” demektir. Nisabı, asgarî zenginlik miktarı, asgarî geçim indirimi veya özellikle zekâtın istisna sınırı olarak da ifade etmek de mümkündür. Nisap, kişiyi zengin kılar ve ona bazı sorumluluklar yükler. Malın zekâta tâbi tutulabilmesi için gerekli şartlardan biri de artan, gelir ve kazanç sağlayan  bir mal olmasıdır. Bir mükellefe zekâtın farz olması için, nisap miktarı mala sahip olduktan sonra, malın üzerinden bir kamerî takvim yılının geçmiş olması gerekir. Bu duruma, havelân-ı havl ya da zekât yılı adı verilir. Zekât konusu malın, temel ihtiyaçlardan fazla olması gerekir. Bu nedenle sorunun doğru cevabı C seçeneğinde verilmiştir.

Allah’a Ait Borçlar: Kullarca istenmesi söz konusu olmayan adak, keffâret, fitre, hac vb. borçlar, zekâtın farz olmasını engellemez. Kul Borçlarının ise ödünç, kira borcu gibi insanların birbirleriyle olan ticarî vb. ilişkilerinden doğan kul borçlarının mutlaka ödenmesi gerekir. Kul hakkı olmasından dolayı, ödeme sırası itibarıyla, dinî borçlardan ve bu arada zekâttan da önce gelirler. Zekât için gerekli diğer şartları taşıyan kimse, zekâta tâbi mallarından bu borçları hesap edip çıkaracaktır. Geriye kalan mal nisabı dolduruyorsa zekâtını öder, aksi halde bu kişiye zekât farz olmaz. Bu nedenle doğru cevap D seçeneğidir.

Zekat nisbetleri hesaplandığında 30 deve, 550 koyun ve 65 sığırlık bir sürüye sahip olan bir müslümanın vereceği zekat miktarı 2 yaşında 1 dişi deve, 5 koyun, 2 dana olarak hesaplanmaktadır.

Şahsî İhtiyacı Dolayısıyla Zekat Ödemesi Yapılanlar; Fakirler ve Miskinler: Fakir, miskinden daha iyi durumdadır. Fakir, nisap miktarı veya daha fazla mala sahip olmayan ya da nisaba mâlik olduğu halde, malı ihtiyacına yetmeyen Müslüman demektir. Miskin ise, bir günlük yiyeceğe dahi muhtaç olan, hiçbir mala sahip olmayan fakir veya hiçbir mala sahip olmayıp, yiyecek-giyecek ihtiyaçları için dilenmek zorunda kalan Müslüman muhtaçlardır. Boyunduruktan Kurtarılması Gerekenler (rikâb): Boyunduruktan kurtarılması gerekenler; köle azadı, düşman elinde bulunan esirlerin kurtarılması ve sömürge altındaki Müslümanların kurtarılması şeklinde yorumlanmıştır. Borçlular (ğârimîn): Borçlular, borca batanlar ve beklenmedik sıkıntılara uğrayanlar biçiminde yorumlanır. Yolda Kalanlar (ibnü’s-sebîl): Bu kavram; yolda kalanlar, bizzat kendi yerinde malını kaybedenler ya da alacağını alamayan tüccarlar, dilenciler, buluntu çocuklar ve yolculuk için gerekli bütün kolaylıklar şeklinde yorumlanmıştır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Sadaka konusunda Hz. Peygamber’in (s.a.) tavsiyesi şu sırayı izler: 1) Önce kişisel görevlerin yapılması, 2) Artanın aileye, çoluk-çocuğa harcanması, 3) Artanın akrabaya sadaka olarak verilmesi, 4) Son artanın konu komşuya ve muhtaçlara tasadduk edilmesi.

Zekâtın temizleme ameliyesini gerçekleştirdiği üçüncü alan, sosyal sahanın tamamıdır. Bir yanda fakir halkın, diğer yanda milyarları olanların bulunduğu millet, pek talihsiz bir millettir. Zekât sayesinde toplumsal farklılıklar azalır, zenginlere sırf bu yüzden düşmanlık duyulmaz. Kur’ân-ı Kerim’in sadakayı faizle karşılaştırması bundandır: “Allah faizin bereketini tamamen giderir. Sadakası verilen malları ise arttırır” (el-Bakara 2/275).

Zekâtta tam mülkiyet şu unsurlar bir araya gelince gerçekleşmiş olur:

a) Malın sahibinin elinde bulunması, b) Malda başkasına ait hak bulunmaması, c) Kendi seçimiyle tasarruf hakkı bulunması, d) Fayda ve menfaatin mâlike ait bulunması.

Zekât yükümlülüğü doğuran zenginlik, temel ihtiyaçlardan sonra artıcı özelliğe sahip belli miktarda yıllanmış mal ve paranın bulunmasıdır. Bu zenginlik, zekât ödemeyi gerektirir, sadaka almayı haram kılar. Bu nisabın miktarı 85 gr. 22-24 ayar altının Türk Lirası karşılığıdır.

Malın mülkiyet hakkı bulunmakla birlikte, kendisinden faydalanma hakkı bulunmayan mallar zekâta tâbi olmazlar. Meselâ, denize düşen, devletçe el konulan, evde değil açık arazide gömülüp izi kaybolan mallar ile inkâr edilen senetsiz alacaklar bu türdendir. Bu gibi mallar mâl-i dımâr (telef mal) adını alır. Zekât yükümlüsü olmak sahip olan mal ile ilgili şartlar beş adettir: Tam mülkiyet, nisaba ulaşma, nemâ, ihtiyaç fazlası olma ve yıllanma.

Hz. Peygamber’in açıklamaları (Buhârî, “Zekât”, 37-38) dikkate alındığında develerin zekât nisbetleri şöyledir:

5’ten 9’a kadar 1 koyun
10’dan 14’e kadar 2 koyun
15’ten 19’a kadar 3 koyun
20’den 24’e kadar 4 koyun.

Hangi yolla elde edilirse edilsin ticaret malları bütün olarak zekâta tâbidir. Ticaret mallarının bütün çeşitlerinde zekât oranı %2,5’tir.

Yağmur, nehir, çay, ırmak gibi doğal sularla sulanan topraklardan elde edilen ürünlerde, zekât oranı %10’dur. Kova, dolap veya taşıma su ile sulanan arazilerden alınan ürünlerde harcanan işgücünün payı yüksek olduğundan oran %5’tir.

Menkul ve gayri menkul sermaye iradı, gelir getiren mal müsteğallattır. Malın kendisinden ödemeye aynî ödeme denir. Boyunduruktan kurtarılması gerekenler rikâbtır. Elde edilen ürünün zekâtına 1/10 (onda bir) anlamında “öşür” denir.

Zekâtın rüknü, temliktir. Temlik, zekât malını mülkiyetten çıkarıp, tamamen kendi kullanımlarına göre hareket etmek üzere, zekât ödeneceklere vermektir. Zekât ödeyen, zekât ödenene, harcama tarzı ve yeri konusunda, hatırlatmada bulunabilir, ama başa kakma anlamına gelebilecek hiçbir yönlendirme yapamaz.

Hanefi fakihler cami, okul, çeşme, yol, köprü, ölü borçlarını ödeme ve hayır yolu ve kurumlarına zekât ödenmesini uygun görmez. Çünkü bu gibi kurum ve yerler, hukukî yönden gerçek kişi olmadıklarından, zekâtın rüknü olan temlik gerçekleşmez.