İSLAM İBADET ESASLARI

Mâni: Varlığı sebebe hüküm bağlanmaması veya sebebin gerçekleşmemesi
sonucunu doğuran durumdur. Mesela kan hısımlığı evlenmeye manidir.
Nisap miktarı malı bulunan bir kimsenin aynı oranda borcunun bulunması
zekât yükümlüsü olmasına manidir.

İnsanın en temel sorumluluğu yaratıcısını tanımak, O’na iteat etmek ve iradesi doğrultusunda bir hayat yaşamaktır. Yaratıcının iradesine uygun hayat yaşamanın somut göstergesi, O’nun istediği gibi güvenilir, faydalı, iyi niyetli, merhametli, adaletli, hakkaniyetli, sorumlu bir insan olmaktır. Böyle bir insan olabilmenin ve Allah’ın iradesine uygun hayat sürmenin temel şartı imandır.

Allah’ın emirlerine iteat edip yasaklarından kaçmak da ibadettir. Bu anlamda ibadetin zikir, fikir ve şükür olmak üzere üç boyutu vardır.

İbadetin zikir boyutu, Allah inancını zihinde canlı tutmak, O’nu anmak ve varlığını benliğinde duyabilmektir. Fikir boyutu, Allah’ın sıfatları ve evrende yarattığı eşsiz eserleri hakkında düşünmektir. Şükür ise, bütün bu nimetlerine karşı minnettarlığını bildirmektir.

Dinî bir terim olarak ibadetin genel anlamı, her şeyin yaratıcısı olan Allah’a içten gelerek ve gönüllü olarak yönelmek, boyun eğmek ve iteat etmektir. Türkçemizde ibadet, kulluk etmek ve tapmak kelimeleriyle de ifade edilmektedir. Dinî literatürdeki “ubûdiyet” kavramı ise insanın Allah’a olan teslimiyetini, bağlılığını ve kullukta bulunmasını ifade etmektedir.

Tâat, emri benimseyip yerine getirmek demektir. Buna iteat da denir. İster belli bir niyetle isterse niyetsiz yapılsın, yapılmasından dolayı sevap kazanılan herhangi bir iş demektir. Mesela Kur’ân okumak bir taâttır. Yakınlık anlamına gelen kurbet ise, insanı manevî olarak Yüce Allah’a yaklaştıran her bir güzel iş anlamındadır. Söz gelimi sadaka vermek ve nâfile namaz kılmak birer kurbettir.

kurbet ibadetten daha kapsamlıdır.

Kendisinden sevap beklenen ibadet daima niyete ihtiyaç gösterdiği için, kurbet olarak adlandırılan bir davranış her zaman ibadet olarak nitelendirilemez.

İbadet anlamı taşımayan kurbette ise niyet aranmaz.

Emredilenleri yapıp, yasaklananlardan da uzak durmak anlamına gelen tâat
ise kurbetten daha geniş bir anlamı ifade etmektedir.

İbadet, niyete bağlı olup fâiline sevap kazandıran bir davranış iken, tâat, niyete bağlı olsun ya da olmasın fâiline sevap kazandıran fiildir.

Bir davranışın ibadet olabilmesi için, inanılarak, samimiyetle, iyi niyetle ve dünyaya ait bir menfaat beklemeden yapılması gerekir. Buna taabbüd anlayışı denilir.

Her üç sebep ibadetin amacıdır. İbadet ancak Allah için yapılır. İbadet, Yüce Yaratıcı karşısında boyun bükmenin zirvesi ve O’na olan sevginin bir sonucu ve göstergesidir. Onun için ibadette temel amaç, Allah için yapmak, O’nun hoşnutluğunu kazanmak ve nimetlerine şükretmektir.

Kifâî ibadet: Mükelleflerin her biri tarafından bizzat ve ayrı ayrı değil de, hepsinden yapılması istenen ibadetlerdir. İlk anda yapılması istenen ibadetin muhatabı tüm mükelleflerdir. Bu gibi ibadetlerde mükellefin kendisi değil, yapılması istenen fiil önemlidir. Dolayısıyla mükelleflerin bir kısmı ibadeti yerine getirince diğerleri sorumluluktan kurtulmuş olur. Fakat hiçbiri yapmazsa hepsi sorumlu ve günahkâr olur. Kifâî ibadeti yapabilecek durumda sadece bir kişi varsa onun hakkında artık bu kifâî olmayıp aynî ibadete dönüşür. Ölen bir Müslümanın cenaze namazını kılmak böyledir.

Ruhsat sözlükte kolaylık anlamına gelir. Terim olarak, Allah’ın kulların özür ve ihtiyaçlarına göre koyduğu geçici hükümlerdir.

Kifâî ibadet: Mükelleflerin her biri tarafından bizzat ve ayrı ayrı değil de, hepsinden yapılması istenen ibadetlerdir. İlk anda yapılması istenen ibadetin muhatabı tüm mükelleflerdir. Bu gibi ibadetlerde mükellefin kendisi değil, yapılması istenen fiil önemlidir. Dolayısıyla mükelleflerin bir kısmı ibadeti yerine getirince diğerleri sorumluluktan kurtulmuş olur. Fakat hiçbiri yapmazsa hepsi sorumlu ve günahkâr olur. Kifâî ibadeti yapabilecek durumda sadece bir kişi varsa onun hakkında artık bu kifâî olmayıp aynî ibadete dönüşür. Ölen bir Müslümanın cenaze namazını kılmak böyledir.

Malî ibadet: Ağırlıklı olarak malla yapılan, sorumlu tutulabilmek için belli bir mal varlığı gerektiren ibadetlerdir. Zengin sayılan Müslüman mükelleflerin zorunlu olarak vermesi gereken zekât ve her Müslümanın kendi imkânına göre gönüllü olarak verdiği sadaka şeklindeki yardımlar bu kısımda yer alır. Bu gibi ibadetleri yükümlü olanlar bizzat yapabileceği gibi, vekil tayin ettikleri kimseler aracılığıyla da yerine getirebilirler.

Miktarı belli ibadet: Dinin yerine getirilecek miktar ve sayıyı belirlediği ibadetlerdir. Beş vakit namazın vakit ve rekâtları ile hangi maldan ne kadar zekât verileceği bu kısma girer. Yerine getirilecek miktarın belli olması dolayısıyla bunlara “muhadded ibadet” denir. Bu gibi ibadetler belirlenen ölçü ve miktarda edâ edilmedikçe mükellef sorumluluğunu yerine getirmiş olmaz.

Miktarı belirsiz ibadet: Dinin yerine getirilecek miktar ve sayıyı belirlemediği ibadetlerdir. Allah yolunda mal, mülk ve para harcama (infâk), yoksulların ihtiyaçlarını karşılama, misafire ikramda bulunma gibi ibadetler böyledir. Bu gibi ibadetler için din belli bir miktar ve sınır tayin etmemiştir. Onun için bu gibi ibadetlere “gayri muhadded ibadet” denir. Bu miktarı, muhtacın ihtiyacı ve harcama yapanın gücü belirleyecektir.

İbadetle yükümlü ve sorumlu olan kimselere “mükellef” yani yükümlü denir. Yükümlü olabilmek için akıl ve beden bakımından belli bir olgunluğa erişmek gerekir. Buna âkil ve bâliğ olma şartı denilir. Mükellef olabilmek için akıllı ve ergin olmak gerekir. Bunun yanında mükellef olma ile ilgili başka bir kavram da ehliyettir. Ehliyet, kişinin dinî ve hukukî bakımdan sorumluluk taşımaya elverişli olmasıdır. Bu durumda olan kimseler artık kendi iradeleriyle hareket edebilecek olgunluğa eriştikleri için yaptıkları fiillerden, söz ve davranışlardan da kendileri sorumlu olurlar. Yaptıkları iyi işlerin sevap ve mükâfatı, kötü işlerin ise günah ve cezası kendilerine ait olur. Dinin emir ve yasaklarına muhatap olacak ehliyete sahip olmak için bir takım şartlar vardır. Yaşıyor olmak bunların başında gelir. Diğer bir şart, akıl ve temyiz sahibi olmaktır. Temyiz, iyiyi kötüden, yararlıyı zararlıdan ayırt etme özelliğidir. Bunlar yanında teklif edilen dinî yükümlülüğü yerine getirecek güç ve imkâna sahip olmak da gereklidir.

Farz-ı ayn: Mükellef olan her Müslümanın kendisinin yerine getirmesi gerekli olan farzlardır. Bir kısım mükellefin yapmasıyla diğerlerinden yükümlülük kalkmaz. Beş vakit namaz ve ramazan orucu böyledir.

Farz-ı kifâye: Mükellef Müslümanlara ayrı ayrı değil, topluca emredilen şeylerdir. Bir kısım Müslümanlar bunu yerine getirince diğerleri sorumluluktan kurtulur. Kur’ân-ı Kerim’i ezberlemek, şahitlik yapmak, insanların ihtiyacı olan sanatları ve ilimleri öğrenmek ve cenaze namazı kılmak gibi. Farz-ı kifâyenin sevabı yalnız onu işleyenlere aittir. Toplumda, bu farzı kimse yerine getirmezse, bütün toplum günahkâr olur. Yukarıda anlatılan aynî ve kifâî ibadet ile burada anlatılan farz-ı ayn ve farz-ı kifâye hüküm olarak aynı yükümlülüğü ifade eder.

Sünnet-i zevâid: Hz. Peygamber’in insan olması itibariyle yaptığı, dini tebliğ maksadı taşımayan, normal insanî davranışlarıdır. Bunlara âdet sünneti de denir.

Müstehab, güzel görülen, sevimli ve tercih edilen amel demektir. Hz. Peygamber’in bazan işleyip, bazan terk ettiği, İslâm âlimlerinin dinî bakımdan uygun ve güzel bulup işlediği işlere “müstehab” denir. Nâfile namaz ve oruçların bir kısmı bu niteliktedir. İbadetlerin yapılışında; farz, vacip ve sünnetlerin dışında kalan bazı davranışlar müstehabtır. Sabah namazının, ortalık aydınlanıncaya (isfâr) kadar, sıcak mevsimde öğle namazının serin vakte (ibrâd) kadar geciktirilerek kılınması, akşam namazında ise acele edilmesi müstehaba örnek verilebilir. Müstehabın yapılmasında sevap vardır, terkinde ise kınama yoktur.

Allah veya Resulü’nün, mükellefi yapıp yapmamakta serbest bıraktığı fiile “mubah” denir.

Sözlükte azîmet, bir şeye kesin olarak yönelmek ve niyetlenmek anlamına gelir. Fıkıh terimi olarak azîmet; Yüce Allah’ın, mükelleflerin hepsi için bütün durumlarda yani meşakkat, zaruret ve ihtiyaç gibi geçici bir sebebe bağlı olmaksızın bağlayıcı olmak üzere ilkten koyduğu hükümlerdir. Kısaca azîmet, mükellefin normal durumlarda yerine getireceği aslî hükümleri ifade eder. Azîmet, farz, vacip, sünnet ve müstehap niteliğindeki olumlu bir fiilin yapılmasını; haram, mekruh gibi olumsuz davranışların da yapılmamasını ifade eden bütün teklîfî hükümleri içine alır. Mesela namaz, oruç, hac başta olmak üzere Allah’ın kullarını yükümlü tuttuğu bütün dinî vecibeler her mükellef için konulmuş birer azîmet hükmüdür.