İSLAM İBADET ESASLARI

Kur’ân’a göre insan, yaratılmışların en üstünü ve en güzel şekilde yaratılmış olanıdır. Bu kadar özel bir varlığın yaratılmasının derin bir anlamı ve yüce bir amacı olmalıdır. Bu açıdan dinin temel kaynağı olan Kur’ân’a baktığımız zaman insanın başıboş ve amaçsız değil aksine yüce gayeler için yaratılmış olduğunu görürüz (ez-Zâriyât 51/56; el-Kıyâme 75/36; et-Tîn 95/4). Çünkü ona yaratılmışların hiçbirine verilmeyen akıl nimeti verilmiştir. Verilen bu nimet insanı diğer varlıklardan ayrı ve üstün bir konuma çıkarmıştır. Bir taraftan da ona başka varlıklarda olmayan sorumluluklar ve ilâhi emanet yüklemiştir.

İnsanın en temel sorumluluğu yaratıcısını tanımak, O’na iteat etmek ve iradesi doğrultusunda bir hayat yaşamaktır. Yaratıcının iradesine uygun hayat yaşamanın somut göstergesi, O’nun istediği gibi güvenilir, faydalı, iyi niyetli, merhametli, adaletli, hakkaniyetli, sorumlu bir insan olmaktır

Arapça bir kelime olan “ibadet” sözlükte “boyun eğme, alçak gönüllü olma, iteat, kulluk, tapma, tapınma” gibi anlamlara gelir. Dinî bir terim olarak ibadetin genel anlamı, her şeyin yaratıcısı olan Allah’a içten gelerek ve gönüllü olarak yönelmek, boyun eğmek ve iteat etmektir.

Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak için yaptığı her fiil, niyet, düşünüş
ve söz ibadet olarak nitelendirilir. Bu amaçla fert ve toplum yararına gerçekleştirilen her olumlu davranış dinî ve manevî bir anlam kazanır ve ibadet sayılır. Allah’ın emirlerine iteat edip yasaklarından kaçmak da ibadettir.

Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak için yaptığı her fiil, niyet, düşünüş ve söz ibadet olarak nitelendirilir. Bu amaçla fert ve toplum yararına gerçekleştirilen her olumlu davranış dinî ve manevî bir anlam kazanır ve ibadet sayılır. Allah’ın emirlerine iteat edip yasaklarından kaçmak da ibadettir. C seçeneğinde verilen beni zor durumda bırakır mı? bir işi ibadet niteliğinden çıkarır.

İbadetlerde gönüllülük esastır. Baskı altında ve içten gelmeden yapılan ibadetler insana gereken hazzı vermez. İbadetin hikmet ve faydaları da bireylere, onların sahip olduğu dinî bilinç ve seviyeye göre farklı olabilir. Bazı insanlar için ibadetin amacı sadece kulluk imtihanını kazanmaktır. Başka bir seviyedeki insan için ibadetin amacı nefsin terbiye edilmesi ve disiplin altına alınmasıdır. Daha üst bir seviyede olanlar için ise Allah’a ibadet, bunların da üstünde ve ötesinde anlamlar taşır. Mesela bu seviyede olanlar ibadet ettikleri zaman gönüllerinde üstün bir zevk, ruhlarında Allah’a kavuşma duygusu ve manevi bir mutluluk yaşarlar.

Malî ve bedenî ibadet: Yerine getirilmesi için aynı anda hem mal hem de sağlıklı bir beden gerektiren ibadetlerdir. Bunun başlıca örneği hacdır. Malî ibadet: Ağırlıklı olarak malla yapılan, sorumlu tutulabilmek için belli bir mal varlığı gerektiren ibadetlerdir. Zengin sayılan Müslüman mükelleflerin zorunlu olarak vermesi gereken zekât ve her Müslümanın kendi imkânına göre gönüllü olarak verdiği sadaka şeklindeki yardımlar bu kısımda yer alır. Aynî ibadet: Mükelleflerin her biri tarafından bizzat yerine getirilmesi gereken ibadetlerdir. Vakte bağlı ibadet: Yerine getirilmesi için dinin belli bir vakit tayin ettiği ibadetlerdir. Beş vakit namaz, oruç ve zekât böyledir. Vakte bağlı olmaları dolayısıyla bunlara “mukayyed ibadet” adı verilir. Ramazan orucu, fıtır sadakası, hac ve beş vakit namaz bu tür ibadetlerdendir. Bu açıdan incelendiğinde Hac ibadeti hem bedeni hem de mali ibadet olması nedeniyle doğru cevap I eşleştirmesi dışındakilerin yer aldığı D seçeneğidir.

Hac ibadeti, bedeni ve mali bir ibadet olmasının yanında vakte bağlı bir ibadettir. Oruç ise bedeni ibadet ve ayni ibadet olmasının yanı sıra vakte bağlı bir ibadet türüdür. Zekat, hem mali bir ibadettir hem ayni ibadettir, ayrıca miktarı belli olan bir ibadet türüdür. Beş vakit namaz da ayni ibadet, vakti belli olan ibadet ve bedeni ibadet gibi birçok sınıf içerisinde yer almaktadır. Kaza namazı ise namaz olması itibariyle bedeni ibadet olmakla beraber vakitten bağımsız ibadet sınıfında bir ibadettir.

Yükümlü olabilmek için akıl ve beden bakımından belli bir olgunluğa erişmek gerekir. Buna âkil ve bâliğ olma şartı denilir. Mükellef olabilmek için akıllı ve ergin olmak gerekir. Dinin emir ve yasaklarına muhatap olacak ehliyete sahip olmak için bir takım şartlar vardır. Yaşıyor olmak bunların başında gelir. Diğer bir şart, akıl ve temyiz sahibi olmaktır. Temyiz, iyiyi kötüden, yararlıyı zararlıdan ayırt etme özelliğidir. Bunlar yanında teklif edilen dinî yükümlülüğü yerine getirecek güç ve imkâna sahip olmak da gereklidir.

Vacip; Allah veya Resulü tarafından yapılması kesin olarak istenilen ancak dayanağı farz kadar kesin olmayan fiillerdir. Gayr-ı müekked sünnet: Hz. Peygamber’in çok defa edâ edip, bazen terkettiği sünnetlerdir. İkindi ve yatsı namazlarının ilk sünnetleri gibi. Gayr-ı müekked sünnetlere, “müstehab” veya “mendub” adı da verilir. Farz-ı ayn: Mükellef olan her Müslümanın kendisinin yerine getirmesi gerekli olan farzlardır. Bir kısım mükellefin yapmasıyla diğerlerinden yükümlülük kalkmaz. Beş vakit namaz ve ramazan orucu böyledir. Sünnet-i zevâid: Hz. Peygamber’in insan olması itibariyle yaptığı, dini tebliğ maksadı taşımayan, normal insanî davranışlarıdır. Bunlara âdet sünneti de denir. Mesela, Hz. Peygamber’in beyaz elbise giymesi, saç ve sakalını kınalaması, yeme, içme gibi hususlardaki alışkanlıkları zevâid sünnettir.

İslâm’ın temel şartlarını oluşturan namaz, oruç, zekât, hac ibâdât-ı mersûmenin, sistematik ve şekle bağlı ibadetlerin, belli başlılarıdır. Bunların yanında, kurban kesme, i‘tikâf, Kur’ ân okuma gibi davranışlar da bu anlamıyla ibadetin en meşhur örnekleridir. Adak, yemin, keffâretler ile haram ve helaller de ibadet kavramına dahildir.

Bir davranışın ibadet olabilmesi için, inanılarak, samimiyetle, iyi niyetle ve dünyaya ait bir menfaat beklemeden yapılması gerekir. Buna taabbüd anlayışı denilir. Tâat, emri benimseyip yerine getirmek demektir. Buna iteat da denir. İster belli bir niyetle isterse niyetsiz yapılsın, yapılmasından dolayı sevap kazanılan herhangi bir iş demektir. Yakınlık anlamına gelen kurbet ise, insanı manevî olarak Yüce Allah’a yaklaştıran her bir güzel iş anlamındadır. Dinî literatürdeki “ubûdiyet” kavramı ise insanın Allah’a olan teslimiyetini, bağlılığını ve kullukta bulunmasını ifade etmektedir.

Bazı insanlar için ibadetin amacı sadece kulluk imtihanını kazanmaktır. Başka bir seviyedeki insan için ibadetin amacı nefsin terbiye edilmesi ve disiplin altına alınmasıdır. Daha üst bir seviyede olanlar için ise Allah’a ibadet, bunların da üstünde ve ötesinde anlamlar taşır. Mesela bu seviyede olanlar ibadet ettikleri zaman gönüllerinde üstün bir zevk, ruhlarında Allah’a kavuşma duygusu ve manevi bir mutluluk yaşarlar. Hz. Peygamber'in ''Benim mutluluğum namazdadır” (Nesâî, “Işratü’n-nisâ”, 1) sözü, ibadetin bu yönüne ve Hz. Peygamber’in seviyesine ışık tutmaktadır. Çünkü Hz. Peygamber ibadeti en üst seviyede ve en yoğun duygularla yapıyordu. Bu sebeple de onun namazı, yüce yaratıcı ile bir buluşma ve O’nun huzurunda bir yakarışa dönüşüyordu.

İbadetlerin ifası sırasında maddi ve ruhi hayat arasındaki dengeyi gözetmek ve aşırılıktan kaçınmak esastır. İbadetlerdeki ilkelerden biri de kolaylık sağlamak ve insanları zora sokmamaktır. Ancak ibadetler dinin değişime açık olmayan sahasını oluştururlar. Bu sebeple ibadet, Kur’ân’ın emrettiği, Hz. Peygamber’in de uygulamalarıyla şekil ve sınırlarını çizdiği biçimde yapılmalıdır. Çağların geçmesi ve şartların değişmesi, hiç kimseye namazın şeklini, orucun mahiyetini, haccın icra biçimini değiştirme yetkisi vermez.

Hac ibadetinin yerine getirilmesi için aynı anda hem mal hem de sağlıklı bir beden gerekmektedir.

Ölen bir Müslümanın cenaze namazını kılmak bedenî ve kifaî bir ibadettir. Kifâî ibadette mükelleflerin her biri tarafından bizzat ve ayrı ayrı değil de, hepsinden yapılması istenen ibadetlerdir. İlk anda yapılması istenen ibadetin muhatabı tüm mükelleflerdir. Bu gibi ibadetlerde mükellefin kendisi değil, yapılması istenen fiil önemlidir. Dolayısıyla mükelleflerin bir kısmı ibadeti yerine getirince diğerleri sorumluluktan kurtulmuş olur. Oruç, vakit namazı ve hac aynî ibadet kapsamındadır, mükelleflerin her biri tarafından bizzat yerine getirilmesi gerekmektedir. Sadaka ise malî bir ibadettir.

Seçimlik ibadet dinin, tek bir belirleme yapmadan, mükellefi bir kaç seçenekten birini yapmakta serbest bıraktığı ibadetlerdir. Mükellefin verilen seçenekler arasından yerine getireceği ibadeti seçme hakkı bulunması sebebiyle bu ibadetlere “muhayyer ibadet” de denir. Mesela, yemin keffâreti böyle bir ibadettir. Çünkü yeminini bozan mükelleften öncelikle şu üç fiilden birisini yapması talep edilmektedir: On fakiri doyurmak veya on fakiri giydirmek ya da bir köle azad etmek. Bunlara gücü yetmeyen mükellef üç gün oruç tutmalıdır.

Farz-ı kifâye mükellef Müslümanlara ayrı ayrı değil, topluca emredilen şeylerdir. Bir kısım Müslümanlar bunu yerine getirince diğerleri sorumluluk- tan kurtulur. Kur’ân-ı Kerim’i ezberlemek, şahitlik yapmak, insanların ihtiya- cı olan sanatları ve ilimleri öğrenmek ve cenaze namazı kılmak gibi. Farz-ı kifâyenin sevabı yalnız onu işleyenlere aittir. Toplumda, bu farzı kimse yeri- ne getirmezse, bütün toplum günahkâr olur.

Allah veya Resulü’nün, mükellefi yapıp yapmamakta serbest bıraktığı fiile “mubah” denir. “Helal” ve “câiz” terimleri de mubahla eşanlamlı olarak kul- lanılır. Mubahın yapılmasında ve yapılmamasında sevap veya günah yoktur. Müstehab güzel görülen, sevimli ve tercih edilen amel demektir. Müekked sünnet pekiştirilmiş ve güçlü sünnet demektir. Bunlar, Hz. Peygamber’in devamlı olarak yaptığı ve sırf mecburi olmadığını göstermek için ara sıra terk ettiği fiillerdir. Farz-ı ayn ise mükellef olan her Müslümanın kendisinin yerine getirmesi gerekli olan farzlardır.

Müfsit bir ibadeti bozan veya sakatlayan fiil veya eksikliğe denir. Namaz kılarken konuşmak, oruçlu iken bilerek bir şey yiyip içmek ve abdestli iken uzanarak ya da dayanarak uyumak bu ibadetleri bozan davranışlardır. Sahih kendisi için belirlenmiş olan temel unsur (rükün) ve şartları tam olarak taşıyan ibadet ve işlemlerdir. Bâtıl kendisi için belirlenmiş olan temel unsur ve şartları hiç taşımayan ibadet ve işlemlere denilir. Azîmet, mükellefin normal durumlarda yerine getireceği aslî hükümleri ifade eder. Mükellefin bir yükümlülüğü, belirlenen vakit içinde gerekli şartlara riayet ederek eksiksiz yerine getirmesine ise edâ denilir.