İSLAM HUKUKUNA GİRİŞ

Özellikle Hz. Ömer sonrası dönemde çeşitli bölgelere dağılarak kurdukları ilim halkaları ile hukukta ekolleşmenin temellerini atmıştır. Bir sonraki kuşak olan tabiûn döneminde bölgesel ölçekte ekolleşmeler kendini göstermiş, teşekkül eden ilim merkezleri içerisinde Hicaz ve Irak öne çıkmıştır.

Son müracat ettiği delil ise kıyastır. Şâfiî, nakli delil bulunmayan alanlarda re’y yoluyla yapılan ictihadı k ıyasla sınırlandırmış, bunun dışındaki re’y metotlarını meşru kabul etmemiştir.

Hukuki anlamda ekolleşmenin başlangıcında “ihtilaf” olgusunun önemli bir etken olduğu söylenebilir. Bu bağlamda İslam hukukçularının ihtilaf sebepleri ayrı bir önem kazanmaktadır.

Nasların metinlerinin farklı şekilde anlaşılması, hükümde görüş ayrılıklarına yol açmıştır. Burada ağırlıklı olarak dilin yapısı ve özellikleri devreye girmektedir. Örnek olarak boşanmış kadının iddet (bekleme) süresini düzenleyen ayette (Bakara 2/228) geçen “kurû” lafzını kimi hukukçular regl müddeti, kimileri ise temizlik müddeti olarak anlamışlardır ve bu anlayış farkı iddet müddetinin sınırlarının tespiti ile ilgili ictihad farklılıklarına neden olmuştur. Söz konusu anlayış farklarında dilin doğasından kaynaklanan iştirak, hakikat, mecaz vb.
faktörlerin yanında nasların anlaşılmasına yönelik metodolojik ayrılıklar da etkili olmuştur. Söz gelimi âmm-hâs, mutlak-mukayyed ve muhalif mefhum gibi konularda farklı yönelimlerin benimsenmesi, ister istemez nassların farklı anlaşılmasını gerektirmiştir.

Günümüze kadar varlığını sürdüremeyen Sünni hukuk ekolleri bulunmaktadır. Başlıcalarını Evzâî, Sevrî, Leys, Taberî ve Zahirî ekolleri oluşturmaktadır. Sünni hukuk ekollerinin dışında, Harici ve Şii çevrelerde teşekkül eden ekollerin bir kısmı günümüze kadar gelmiştir. Bu grubun örnekleri arasında Şii çevrede teşekkül eden Zeydî, Caferî ve İsmâilî ekollerini ve Harici çevrede teşekkül eden İbâzî ekolünü verebiliriz.

Hanefi ekolü Kufe’nin önde gelen hukukçusu, re’y ekolüyle adı özdeşleşmiş
bir müctehid olan Ebu Hanife Numan b. Sabit etrafında şekillenmiştir. Ekole
adını veren Ebu Hanife, “İmam-ı A’zam” (en büyük imam) adıyla anılmaktadır. Kufe’de (80/699) yılında doğmuş, Bağdad’da (150/767) yılında vefat etmiştir.

Ebu Hanife’nin fıkıhta takip ettiği metodu kendisinden nakledilen rivayetler ışığında şöyle özetlemek mümkündür: Önce Kitâb’a, sonra Sünnet’e müracaat ederdi. Bu ikisinde bir delil bulamazsa sahabe görüşleri içerisinde tercih yapar, onların ictihadlarının dışına çıkmazdı. Konuyla ilgili sahabe görüşü yoksa tabiûn müctehidlerinin ictihadlarını bağlayıcı bir delil olarak kabul etmez, kendisi de onlar gibi ictihad ederdi (Saymerî, 1985).

Sonuç olarak Ebu Hanife’nin hukuki meselelerde kullandığı kaynakları Kitâb, Sünnet, icmâ, genel anlamıyla sahabe kavli, kıyas ve istihsan olarak sıralayabiliriz.

Maliki mezhebi önce Hicaz bölgesinde yayılmış, daha sonra Kuzey Afrika ülkeleri ve Endülüs’te yaygınlaşmıştır.

Sevrî Ekolü
Ebu Abdullah Süfyan b. Said es-Sevri (ö. 161/778), Kufe’li olup hadis taraftarları arasında yer alan bir müctehiddir. Re’ye karşı olduğu için Ebu Hanife ile arasının pek de iyi olmadığı ileri sürülmektedir. Mezhebinin hicri beşinci asrın sonlarına kadar Horasan bölgesinde yaşadığı ifade edilmektedir. Günümüze kadar gelen bir eseri yoktur. Mukayeseli İslam hukuku ile ilgili eserlerde zaman zaman görüşlerine atıf yapılmaktadır.

Şâfiî fıkıhta takip ettiği metodu yazdığı eserlerde açıklamıştır. Kendi ifadeleri ışığında Şâfiî’nin başvurduğu kaynakları tespit etmek mümkündür. Önce Kitâb ve Sünnet’e başvururdu. Ahad haber bile olsa kendi deyimiyle “sabit” olan sünnete karşı çıkmazdı. Ahad haberlerin Medinelilerin ameline ya da Kur’ân’a ve meşhur sünnete aykırı olmaması gibi muhtevaya yönelik şartlar aramaz, isnadın güvenilirliğini yeterli görürdü. Buna karşın prensip olarak mürsel hadisleri kabul etmezdi. Ancak Said b. el-Müseyyib gibi seçkin ravilerin rivayet ettiği mürsel hadisleri birtakım özel şartlarla kabul ederdi. Kitâb ve sünnette bulunmayan konularda, sahabenin ittifak ettiği görüşlere, daha sonra da sahabenin ihtilaf halindeki görüşlerine başvururdu. Son müracat ettiği delil ise kıyastır. Şâfiî, nakli delil bulunmayan alanlarda re’y yoluyla yapılan ictihadı kıyasla sınırlandırmış, bunun dışındaki re’y metotlarını meşru kabul etmemiştir. Daha önce kapsamlı bir muhtevaya sahip olan re’y ictihadının kıyasla sınırlandırılması metodoloji açısından dikkat çekici bir durumdur. Şâfiî, Hanefilerin kullandığı istihsanı ise açık bir dille ve sert bir şekilde reddetmiştir. Bunun yanında mürsel maslahat ve Medinelilerin ameli gibi delillere başvuru kaynakları içerisinde yer vermediği
görülmektedir.

Zahiri ekolünün en önemli savuncusu, ikinci imamı, ünlü Endülüslü bilgin İbn Hazm (ö. 456/1064) olmuştur. Zahiriliğin zayıfladığı bir dönemde ilim aleminde bu ekolün savunuculuğunu üstlenen İbn Hazm, el-İhkâm ve enNübez adlı eserleriyle metodoloji alanında mezhebinin görüşlerini müdafaa etmiştir. el-Muhallâ adlı ansiklopedik eserinde ise Zahiri ekolünün doktrinini savunmakla birlikte, İslam hukuk literatüründeki bütün görüşleri de derlemeye çalışmıştır. İbn Hazm’ın en fazla eleştirilen yönü, eserlerinde muhaliflerine karşı oldukça sert bir üslup kullanmasıdır. Onun gayretleri ile Zahiri ekolü Endülüste varlığını bir müddet sürdürmüş, hatta bir dönem iktidarı elinde bulunduran Muvahhidîler tarafından Maliki ekolüne karşı desteklenmiştir.

Sünni çevrelerde ortaya çıkan hukuk ekollerinin yanında, Şii ve Harici çevrelerde de kendine özgü hukuk anlayışına sahip, günümüzde de mensubu bulunan ekoller ortaya çıkmıştır. Bunlar içerisinden Şiî çevrede gelişen Zeydî, Caferî ve İsmailî ekolleri ile Haricî çevrede gelişen İbâzî ekolünü ele alacağız.

Yaşayan Sünni hukuk ekolleri “dört mezhep” adıyla da anılan Hanefi, Şâfiî,
Maliki ve Hanbeli ekolleridir. Bunların yanında günümüze kadar varlığını
sürdüremeyen Sünni hukuk ekolleri bulunmaktadır. Başlıcalarını Evzâî, Sevrî, Leys, Taberî ve Zahirî ekolleri oluşturmaktadır. Sünni hukuk ekollerinin dışında, Harici ve Şii çevrelerde teşekkül eden ekollerin bir kısmı günümüze kadar gelmiştir. Bu grubun örnekleri arasında Şii çevrede teşekkül eden Zeydî, Caferî ve İsmâilî ekollerini ve Harici çevrede teşekkül eden İbâzî ekolünü verebiliriz.