İSLAM HUKUKUNA GİRİŞ

Hz. Peygamber (ö. 11/632) dönemi, İslam hukukunun oluşum sürecinin başlangıç noktasını temsil etmektedir. Bu dönemde İslam hukukunun ana eksenini teşkil eden ahkâm ayetleri nazil olmuş, Hz. Peygamber tarafından nasıl anlaşılacağı ve uygulanacağı sahabe nesline öğretilmiştir. Ayrıca zaman zaman Hz. Peygamber’in ictihad kapsamında değerlendirilecek bazı tasarrufları olmuş, bu bağlamda sahabeye de örnek teşkil etmiştir.

Hz. Peygamber döneminde, mükelleflerin belli bir motivasyon aşamasından sonra bazı yükümlülüklerle muhatap kılınması anlamında tedrice riayet prensibinin, bir hukuk politikası olarak gözetildiğini ifade etmek mümkündür.

Sahabe döneminde,

1. İctihad geniş bir şekilde uygulanmış ve teşvik edilmiştir. 2. Sahabe ictihad sonucu ulaşılan hükümleri, nassların açık hükümleriyle bağlayıcılık açısından aynı derecede tutmamış, bu hususu ısrarla vurgulamıştır. Bu dönem fakihleri, ictihadın hata ihtimaline açık ve göreceli bir sonuç verdiğinin bilincinde olarak bu metodu kullanmıştır. Bundan dolayı aynı konuda farklı ictihadlarda bulunabilmişler ama birbirlerini itham etmemişlerdir. 3. Bu dönemde, belli illet ve hikmetlere dayandığı düşünülen nasların, zamanın ve şartların etkisi sonucu illetlerinde bir değişme yaşandığı kanısıyla, gâî (amaçsal) yoruma tabi tutuldukları görülmektedir. 4. Sahabe dönemi hukukçuları nas bulunmayan konularda çözüme ulaşmak için ictihad etmişlerdir.

Dört halife devrinin sonlarında yaşanan siyasi karışıklıkların akabinde başlıca üç fırka ortaya çıkmıştır. Bunlardan Hariciler, siyasi açıdan muhalif oldukları sahabilerin rivayet ya da fetvalarına değer vermemiş, Müslümanların çoğunluğundan farklı, sünnet malzemesini önemli ölçüde dışlayan, ayrı bir hukuk anlayışı geliştirmiştir. Şîa’nın eğilimi ise, yalnızca ehl-i beyt ve onların taraftarı olan sahabilerin rivayetlerini kabul etmek şeklinde ortaya çıkmıştır. Sadece ehl-i beyt imamlarının fetvalarına değer atfeden Şîa da ayrı bir hukuk anlayışı geliştir miştir. Bu iki grubun dışında kalan -daha sonra Ehl-i sünnet ve’l-cemaat adını alacak olan- çoğunluk ise, rivayetin kabulü için siyasi görüş farklarını bir kriter olarak benimsememiş; rivayet tekniği ve karakter açısından güvenilir kabul ettiği ravilerin aktardıkları haberleri hukuki materyal olarak kullanmış, bu hususta sahabiler arasında ayrım yapmamıştır.

Tabiûn dönemi sahabeden sonraki neslin, diğer bir ifade ile Hz. Peygamber’den sonraki ikinci kuşağın dönemini ifade etmektedir. Bu dönemin önemli bir bölümü Emeviler’in iktidarda olduğu zaman dilimine tekabül ettiği için, kimi yazarlarca “Emeviler Dönemi” olarak da adlandırılmıştır.

Müctehid imamlar döneminde döneme adlarını veren, hukuki konularda üstün yeteneklere sahip kabiliyetli hukukçular yetişmiş, bunların etrafında “mezhep” adıyla anılan hukuki yapılanmalar gerçekleşmiştir. Tedvin ve ekolleşme için gerekli ortamın oluşmasının yanında, bu ekolleşmeye önder olarak takdim edilecek hukukçuların olması, ilgili faaliyetleri kolaylaştırmıştır.

İctihad kapısının kapandığı düşüncesinin ortaya çıktığı dönem olarak, birçok araştırmacı hicri IV. asrı göstermektedir.

Hukuki faaliyetin ancak mezhep içerisinde sürdürülebileceği yargısının karakteristik bir ifadesini, hicri IV. asrın ortalarında vefat eden Hanefi hukukçu Kerhî’nin (ö. 340/951) yaklaşımlarında görebiliriz. Kerhî’ye göre Hanefi mezhebinin doktrini ile çatıştığı görülen ayet ya da hadislerin nesh, tevil, tercih vb. yöntemler kullanılarak mezhebin yaklaşımı ile uzlaştırılması gereklidir. Zira mezhep içerisindeki hükümlere ulaşılırken bu naslar da görülmüş, ancak sübut ya da delalet açısından daha güçlü kabul edilen naslar ve diğer deliller hükme dayanak teşkil etmiştir.

Osmanlı uygulamasında hukuk sisteminin, fıkıh doktrinine dayalı şer’î hukuk ile hükümdarın iradesiyle pozitif hukuk kuralı niteliğini kazanan örfî hukuk üzerine oturduğu görülmektedir. Şer’î hukuk-örfî hukuk ilişkisi hakkında çeşitli tartışmalar bulunmaktadır. Bu bağlamda zaman zaman aykırılık ve çatışmalar görülmekle birlikte, örfî hukukun şer’î hukukla uyumlu olmasına özen gösterildiği, her iki alana ait kuralların aynı adlî kadro tarafından bir uyum içerisinde uygulanmaya çalışıldığı söylenebilir.

Kısa adıyla Mecelle olarak bilinen Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye 1869-1876 yılları arasında hazırlanmış, 1851 maddelik bir kanundur. Esas itibarıyla eşya, borçlar ve yargılama hukukuyla ilgili kısımları kapsamaktadır. İslam hukukunda kanunlaştırma hareketinin ilk örneğidir. Hanefi mezhebine bağlı kalarak hazırlanmıştır.