İSLAM HUKUKUNA GİRİŞ

Klasik doktrinde had suçları (cerâimu’l-hudûd) teriminin daha çok dar anlamında kullanıldığını da belirtmemiz gerekir. Buna göre had suçları terimi dar anlamında zina, zina iftirası (kazf), içki içme (şürb-sükr), hırsızlık (sirkat), yol kesme (hırâbe/kat’-i tarîk), isyan (bağy) ve dinden dönme (irtidâd) suçlarını ifade etmektedir.

Kısâs suçları (cinâyât/cerâimu’l-kısâs) denildiğinde, insanın canına ve vücut bütünlüğüne yönelik saldırı niteliği taşıyan yasaklanmış davranışlar kastedilmektedir. Cana ve vücut bütünlüğüne yönelik suçlar, adam öldürme suçu ile darp, yaralama gibi müessir fiilleri kapsamaktadır.

Sırf kul haklarını ihlâl eden suçlar: İslam ceza hukuk doktrininde özellikle Şâfiî hukukçularca kabul edilen ve azınlıkta kalan bir yaklaşıma göre, mesela zina iftirası suçu yalnızca kul hakkını ihlâl edici niteliktedir. Bu yaklaşımda zina iftirası suçunun Allah hakkını hiç ihlâl etmediği ileri sürülmemekte; çok dolaylı olması nedeniyle Allah hakkına yönelik ihlâl dikkate alınmamaktadır.

İslam ceza hukukunda had, kısâs ve ta’zîr suçlarının uygulamada farklı hukukî sonuçlar doğuran bir kısım özellikleri bulunmaktadır. Hâkimin takdir yetkisinin bulunup bulunmaması: Had ve kısâs suçlarında cezalar tek olup, hâkimin takdir yetkisini kullanacağı bir alt ve üst sınır aralığı söz konusu değildir. Hâlbuki ta’zîr suçlarında hâkim cezayı suçu ve suçluyu dikkate alarak takdir edebilir. Kanun koyucu bu tür suçlar için alt ve üst sınır belirleyebilir.

Şikâyete bağlı olup olmama: Allah haklarını, yani kamusal hakları ihlâl eden had suçlarında koğuşturma (takip) şikâyete bağlı değildir. Kısâs suçlarında ağırlıklı olarak kul hakları ihlâl edildiği için, onların koğuşturulması şikâyetin bulunmasına bağlanmıştır. Ancak kısâs suçlarında şikâyet edecek kimsenin ya da şikâyet imkânının bulunmaması durumlarında, koğuşturma devlet tarafından kendiliğinden yapılmaktadır.

Affın mümkün olup olmaması: Had suçlarında devlet ya da mağdur konumundaki kişilerin suçluyu affetmeleri hukukî sonuç bakımından geçerli bir etkiye sahip değildir. Kısâs suçlarında ise af etkilidir.

Affın mümkün olup olmaması: Kısâs suçlarında af etkilidir. Mağrudun kendisinin ya da nitelikleri belli yakınlarının (evliyâu’ddem) suçluyu affetme yetkileri bulunmaktadır. Kısâs suçlarında af, cezanın tamamen kalkmasını, türünün değişmesini ya da hafifletilmesini sağlar.

Hafifletici sebeplerin dikkate alınıp alınmaması: Had ve kısâs suçlarında hafifletici sebepler dikkate alınmamaktadır. Buna karşılık hafifletici sebepler ta’zîr suçlarında etkilidir.

Ceza İlkeleri İslam ceza hukukunda cezalar kanunîlik, şahsîlik ve genellik ilkelerine bağlıdır.

İslam ceza hukuku, İslam hukukunun kendine özgü sistematiği içinde ukûbât terimiyle ifade edilmektedir.

Klasik İslamî kaynaklarda suç kavramı, biri geniş diğeri dar olmak üzere iki farklı biçimde tanımlanmaktadır. Suç, Allah’ın emrettiği davranışları yerine getirmemek ya da yasakladığı davranışları yapmak biçiminde tanımlandığında dinî, ahlâkî ve hukukî kurallara dönük her türlü ihlâli içine alan bir kavramı göstermektedir. Fıkhın dinî, ahlâkî ve hukukî hükümler bütünü olarak tanımlandığını hatırladığımızda, olumlu ya da olumsuz kesin talep (vucûb-hurmet) içeren her bir fıkhî hükmün ihlâli suç teşkil etmektedir. Geniş anlamında suçun kapsamına, dünyevî ya da uhrevî yaptırım öngörülen bütün davranışlar girmektedir. Suç, geniş anlamda kullanıldığında zenb, ism, hatîe, ma’siyet, isyan, cerîme gibi kelimelerle ifade edilen günah kavramına denk düşmektedir.

İslam ceza hukukunda suçlar, had kavramını geniş kapsamlı olarak tanımlayan hukukçular tarafından had ve ta’zîr biçiminde ikili; dar kapsamlı olarak tanımlayan hukukçular tarafından ise had, kısâs ve ta’zîr biçiminde üçlü bir tasnif içinde ele alınmaktadır. Klasik doktrinde had suçları (cerâimu’l-hudûd) teriminin daha çok dar anlamında kullanıldığını da belirtmemiz gerekir. Buna göre had suçları terimi dar anlamında zina, zina iftirası (kazf), içki içme (şürb-sükr), hırsızlık (sirkat), yol kesme (hırâbe/kat’-i tarîk), isyan (bağy) ve dinden dönme (irtidâd) suçlarını ifade etmektedir.

Affın mümkün olup olmaması: Had suçlarında devlet ya da mağdur konumundaki kişilerin suçluyu affetmeleri hukukî sonuç bakımından geçerli bir etkiye sahip değildir. Kısâs suçlarında ise af etkilidir. Mağrudun kendisinin ya da nitelikleri belli yakınlarının (evliyâu’d-dem) suçluyu affetme yetkileri bulunmaktadır. Kısâs suçlarında af, cezanın tamamen kalkmasını, türünün değişmesini ya da hafifletilmesini sağlar. Suçlunun mağdur ya da yakınlarınca affedilmesi, devlet tarafından ta’zîr türünde bir ceza ile cezalandırılmasına engel değildir. Ta’zîr suçlarında da suçlunun affedilmesi, cezanın düşmesini sağlamaktadır. Ta’zîr suçlarında kısâs suçlarından farklı olarak, mağdurun yanı sıra devletin de af yetkisi bulunmaktadır.

İslam ceza hukukunda had, kısâs ve ta’zîr suçlarını kanunîlik ilkesi bakımından ayrı ayrı değerlendirmemiz gerekmektedir. Had ve kısâs suçları Kitâb ve Sünnet’te tanımlandığı için kanunî unsuru içerdikleri ve kanunîlik ilkesine tam olarak uygun düştükleri görülmektedir. Ta’zîr suçları ise had ve kısâs suçları gibi tanımlı suçlar olmadıkları için, kanunîlik ilkesine tam anlamıyla uygun değildir. Bununla birlikte, ta’zîr suçlarının ve/veya cezalarının Kitâb ve Sünnet’te belirlenmemiş olması, devlet başkanının ya da yetkilendireceği hâkimlerin keyfî biçimde karar verebilecekleri anlamına gelmemektedir. Ta’zîr suçlarını belirleyecek organların yetkileri sınırsız değildir. Ta’zîr suçları, doktrinde, hem ne tür davranışların suç sayılabileceği hem de cezaların türü ve miktarı bakımından genel bir sınırlamaya tâbi tutulmuştur. Devlet başkanı ya da hâkim, bir davranışın suç teşkil ettiğini şer’î delillere dayalı olarak göstermek zorundadır. Ta’zîr suçları yargılama faaliyeti kapsamında devlet başkanı ya da hâkim tarafından somut olay özelinde belirlenebileceği gibi, devlet başkanının yasama yetkisine dayalı olarak çıkaracağı kanunlar yoluyla toplu olarak da düzenlenebilir. Nitekim tarihsel süreçte ta’zîr suçları çoğunlukla kanunla düzenlenmiştir. Kanunlaştırma, ta’zîr suçları bakımından da kanunîlik ilkesinin tam anlamıyla geçerli hale gelmesi demektir. Ceza hukukunda kıyas yasağı, kanunîlik ilkesinin bir sonucudur.

Cezalarda kanunîlik ilkesi, ceza hukuku kurallarınca düzenlenmeyen hiçbir cezanın verilemeyeceği anlamındadır. İlke, kanunsuz ceza olmaz biçiminde ifade edilir. Bir davranışın suç sayılabilmesi için ceza hukuku kuralında tanımlanmış olması gerektiği gibi, bir yaptırımın ceza olarak nitelenebilmesi için de aynı şekilde tanımlanmış olması gerekmektedir.

İslam ceza hukukunda cezalar aralarındaki ilişkiye göre aslî, bedelî, tâbi ve tamamlayıcı olmak üzere dört kısma ayrılmaktadır. Aslî cezalar, suç için asıl olarak kararlaştırılan kısâs, el kesme ve recm gibi cezalardır. Bedelî cezalar, aslî cezaların hukukî bir sebeple uygulanamadığı durumlarda onların yerine geçen cezalardır. Kısâs cezası uygulanamadığında diyet ve herhangi bir had cezası uygulanamadığında da ta’zîr cezasının verilmesi, bedelî ceza niteliğindedir. Tâbi cezalar, aslî cezaya hükmedilmesiyle suçlunun doğrudan katlandığı ve ayrıca hükmedilmesine gerek olmaksızın kesinleşen cezalardır. Mûrisini öldüren kâtilin mirastan mahrum kalması ya da zina iftirasında bulunan kimsenin şahitlik ehliyetini kaybetmesi tâbi bir ceza olup, bunlara ayrıca hükmedilmesi gerekmez. Tamamlayıcı cezalar ise aslî cezanın yargı kararıyla kesinleşmesinden sonra ona dayalı olarak verilen ve hâkim tarafından ayrıca hükmedilmesi gereken cezalardır. Hanefî hukukçulara göre zina suçunda hâkimin gerekli görmesi halinde aslî cezaya ilave olarak mahkûmun hapsedilmesi gibi.

İslam ceza hukukunda cezalar çeşitli sebeplere bağlı olarak düşmektedir. Ancak her bir sebep bütün cezalar bakımından düşürücü bir etkiye sahip değildir. Bir sebep, bir veya birden fazla cezaya özgü olabilir. Cezaları düşürücü belli başlı sebepler mağdurun rızası, suçlunun ölümü, suçlunun tevbesi, sulh, af ve zamanaşımından ibarettir.

İslam ceza hukukunda zina suçu, aralarında nikah akdi bulunmayan kimselerin cinsel ilişkisi olarak tanımlanmaktadır. Fâsit ya da bâtıl bir nikah akdinin de sahih bir akit gibi, zina suçunun oluşumunu engelleyeceği kabul edilmiştir. Zina suçunun oluşması için taraflardan her ikisinin ya da birinin evli olması şart değildir. İslam ceza hukukunda bekâr kişilerin cinsel ilişkileri de Batılı hukuk düzenlerinden farklı olarak, zina suçu sayılmaktadır. Zina suçu, suçu işleyen kimsenin ikrarı ya da dört şahitle kanıtlanabilmektedir. İkrar, itiraf demektir. Bir kısım hukukçulara göre, suçun sâbit olabilmesi için ikrarın bir defa yapılması yeterli değildir. Suç en az dört defa ikrar edilmelidir. Suçun şahitle kanıtlanmasına gelince, şahitlerin sayısının en az dört olması ve her birinin zina fiilini ayrıntılı biçimde görmüş olması gerekmektedir. Evli kimselerin işledikleri zina suçunun cezası recm, yani taşlanarak öldürülmedir. Bekâr kimselerin zina suçunu işlemeleri halinde ise onlara yüz celde (sopa) vurulur (Nûr 24/2). Hanefîler dışındaki çoğunluğa göre zina suçunu işleyen bekâr kimseye ayrıca bir yıl sürgün cezası verilir.

İsyan suçu, silah gücüne sahip bir topluluğun meşru devlet başkanına karşı, kendilerince geçerli bir sebebi öne sürerek, onu devirmek amacıyla ayaklanmaları biçiminde tanımlanabilir. İsyan suçunun unsurlarından biri isyanın meşru devlet başkanına karşı yapılmış olmasıdır. İslam hukukçuları meşruiyetini kaybeden devlet başkanını devirmek için silahlı isyanın gerekip gerekmediği (vâcib olup olmadığı) konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Bununla birlikte, meşruiyetini kaybeden devlet başkanına karşı gerçekleşen ayaklanmaları isyan suçu kapsamında görmemektedirler. İsyan suçunun ikinci unsuru, suçun silah gücüne sahip bir topluluk tarafından işlenmiş olmasıdır. Ayaklanma sırasında silaha dayalı kuvvet kullanılmazsa, isyan suçu oluşmaz. Ayrıca isyan ancak topluluk tarafından işlenebilen bir suçtur. Üçüncü bir unsur ise, isyancıların kendilerince haklı bir gerekçe (te’vîl) ileri sürerek isyan etmiş olmalarıdır. Mesela zulüm ve haksızlığı gidermek ya da devlet başkanının fâsık olduğunu ileri sürerek isyan etmek gibi. İsyancıların kendilerince haklı bir gerekçeye dayanmayan ayaklanmaları, kimi hukukçulara göre isyan değil, yol kesme suçunu oluşturur. Hukukçuların çoğunluğuna göre isyancılar, ancak ayaklandıkları zaman onlarla savaşılabilir.