İSLAM HUKUKUNA GİRİŞ

Aynı zamanda fıkıh, bir şeyi bilmek anlamına gelmektedir. Ancak fıkıh kelimesi ile mutlak anlamda bir anlama ya da bilme eylemi değil, anlamaya ve bilmeye konu olan şeyin idrâk edilmesi kastedilmektedir.

Nitekim kavrama (fıkh), bazı âyetlerde kalbin bir eylemi olarak ifade edilmektedir ki, bunun, bilmekten daha çok iman etmekle ilgili olduğu söylenebilir (Örnek olarak bkz. En’âm 6/25, 65, 98; A’râf 7/179; Enfâl 8/65).

Kelimenin fiil hali Kur’ân-Kerim’de yalnızca bir âyette İslâm’la birlikte
kazandığı özel anlamında kullanılmaktadır. Âyette kelimeye dinde derin
kavrayış sahibi olma (dinde tefakkuh) anlamı yüklenmiştir (Tevbe 9/122).

Zühd anlayışı, fıkhın kavranma biçimine de yansımıştır. Nitekim tasavvuf teorisinin önde gelen kurucularından Hasen el-Basrî (ö. 110/728)’nin “Gerçek fakîh, dünyayı hakir görüp âhirete yönelen, dini konusunda idrâk ve firâset sahibi, Rabb’ine kullukta devamlı, müttakî, müslümanların namuslarına göz dikmeyen ve mallarına el uzatmayan (afîf), toplumu iyiliğe yönlendire kimsedir”.

Şer’î hükümler de düzenledikleri konular bakımından kendi içinde
itikâdiyyat, vicdâniyyat ve ameliyyât olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır.

Amel, başka canlıların davranışları ile eşyanın hareketini içine
almamakta, yalnızca beşerî davranış anlamına gelmektedir.

Kural ve kurumların geçersiz sayılıp, tümüyle yürürlükten kaldırılması işlemine ilgâ denilmektedir.

Felsefe temelleri üzerine dayanması yer almaz.

İslam, Câhiliye hukukuna yönelik üç temel tutum benimsemiştir.
Onlardan ilki, câhiliye örf-âdet hukuku içinde İslam’ın ilkeleri ile tamamen uyumlu olan kural ve kurumları aynen benimseyip devam ettirmesi biçimindedir. Buna ibkâ, yani kural ve kurumların olduğu gibi bırakılması denilmektedir.

Roma hukuku, İslam hukukunu Yahudi ve Câhiliye hukukları vasıtasıyla
etkilemiştir.

Toplumsal düzen kuralları çeşitli ölçütler dikkate alınarak din, ahlâk,
hukuk, örf-âdet ve görgü kuralları biçiminde beş kısma tasnif edilerek
incelenmektedir. Sözü edilen kural gruplarının her biri, toplumsal düzenin
gerçekleşmesinde işlevseldir.

Toplumsal düzen kuralları çeşitli ölçütler dikkate alınarak din, ahlâk,
hukuk, örf-âdet ve görgü kuralları biçiminde beş kısma tasnif edilerek
incelenmektedir. Sözü edilen kural gruplarının her biri, toplumsal düzenin
gerçekleşmesinde işlevseldir. Bununla birlikte hukuk, özellikle günümüz
toplumları bakımından toplumsal düzenin sağlanmasında en çok işlevsel olan
kural grubunu temsil etmektedir. Hukuk kurallarının din, ahlâk, örf-âdet ve
görgü kurallarına göre daha fazla işlevsel olmaları, devlet gücü ile
desteklenmiş olmalarından kaynaklanmaktadır.

İslam’da bireysel ve toplumsal yaşama ilişkin düzenleyici kurallar
bütününü ifade etmek için fıkıh terimi kullanılmaktadır. Fıkıh, ibadetler başta
olmak üzere, dinî yükümlülüklerle ilgili esaslar yanında, toplumsal yaşamı
düzenleyen kuralları da içermektedir.

Fıkıh (fıkh) kelimesi bir masdar olup, etimolojik bakımdan F-K-H kökünden alınmadır. F-K-H kökü bağlı olduğu bâba göre farklı, ancak birbiri ile doğrudan irtibatlı anlamlar taşımaktadır. Fıkıh, esas itibariyle anlamakla ilgili bir kelimedir. Aynı zamanda fıkıh, bir şeyi bilmek anlamına gelmektedir. Ancak fıkıh kelimesi ile mutlak anlamda bir anlama ya da bilme eylemi değil, anlamaya ve bilmeye konu olan şeyin idrâk edilmesi kastedilmektedir. Hukuk kelimesi ile aynı kökten gelmez.

Fıkıh kelimesinin verilen anlamda geçtiği ayet Tevbe Suresinde yer alır. (Tevbe 9/122).

Hicrî I. yüzyılın sonlarına doğru hadis tedvin sürecinin başlaması, fıkıh ve
ilim kelimelerinin anlamları üzerinde bir değişim meydana getirmiştir. Değişimin temelinde, rivayetlerin toplanması faaliyeti ile Kitâb ve Sünnet’in anlaşılması hususunda gösterilen zihinsel çaba arasındaki bilimsel farklılığın belirtilmesine duyulan gereksinim yatmaktadır. Fıkıh kelimesi, artık Kitab ve
Sünnet’e dayalı akıl yürütme faaliyetini ve bu faaliyet sonucunda açığa çıkan
bilimsel çözümleri ifade etmektedir. Nitekim bu aşamada, ‘bir kimsnin aklî
ictihad yöntemiyle ulaştığı bilimsel görüş’ anlamındaki re’y ile fıkıh kelimelerinin kimi zaman eş anlamlı biçimde kullanıldığı kaynaklardan tespit edilebilmektedir. İlim kelimesi ise, daha ziyade Kitâb’a, Sünnet’e ve Sahâ-be’nin görüş ve uygulamalarına (âsâr) ilişkin naklî bilgileri belirtmek için kullanılmaya
başlanmıştır. Yani, herhangi bir anlama çabası gösterilmeksizin rivayete dayalı
bilgilerin sadece öğrenilmesi, ilim kelimesi ile ifade edilmiştir.

İslam hukuku, fıkhın içinde yalnızca karşılıklı hak ve vecibe ilişkisi kuran davranışları düzenleyen emredici ve tecvîz edici kurallar bütünüdür.

Modern dönemde İslam hukuk tarihi araştırmacıları arasında İslam hukukunun oluşum sürecinde kendinden önceki ya da çağdaşı olan hukuk düzenlerinden etkilenip etkilenmediği hususunda üç farklı görüş açığa çıkmıştır. Bir kısım araştırmacılara göre fıkhın tamamı değil, fakat İslam hukuku olarak nitelenen kısmı Roma hukukuna dayanmaktadır. Bu görüşe karşı bazı araştırmacılar
ise, İslam hukukunun hiçbir hukuk düzeninden etkilenmesinin söz konusu
olmadığını, aksine, İslam hukukunun, sonraki dönemlerde, özellikle Endülüs
yoluyla, önce Roma hukukunu ve Batı uluslararası hukukunu ardından da
İngiliz ve Fransız, hatta İsrail hukuklarını etkilediğini ileri sürmüşlerdir.
Üçüncü bir grup araştırmacı ise, İslam hukukunun kaynağı itibariyle vahye
dayalı ve özgün olduğu, hiçbir hukuk düzeninden etkilenerek açığa
çıkmadığı; ilke, kavram ve kurumlarının başka bir hukuk düzeninden
alınmadığı fikrini savunmuştur.

İslam hukuk kuralları devletsel yetkiye dayalı bir yasama faaliyeti yoluyla konulmadığı gibi, örf-âdet hukuku biçiminde de açığa çıkmamıştır.

Fakîhlerin fıkıh tanımı ise, “şer’î amelî hükümler bütünü” biçimindedir.