İSLAM HUKUKUNA GİRİŞ - Deneme Sınavı - 12

Hükümlerin belirlenmesinde beşer aklına hemen hiç yer vermeyen Zahirîler, özellikle İbn Hazm  dinin tamamlanmış olduğunu, dolayısıyla Hz. Peygamberin teşrîî yetkisinin devam ettirilmesine ihtiyaç bulunmadığını ve kıyasın Allah’ın emirlerine ilâvede bulunmak anlamına geleceğini iddia etmiştir. Doğru cevap B'dir.

Teknik anlamda ictihad, lafızların delalet ettiği anlamların belirlenmesi faaliyeti demek olan “istidlal”den farklıdır. İstidlal doğrudan dil ile, dilin kuralları ile ilgili iken ictihad daha çok anlamla, daha doğrusu anlam ekseninde hükmün belirlenmesiyle ilgilidir. Doğru cevap E'dir.

İlk iki önerme içerik olarak doğrudur. Mezhep içi ictihad ise ekolleşme sürecinin sonucunda her bir ekol mensubu fakihin kendi ekol sistematiği içerisinde yaptığı ictihaddır. Mezhep içi ictihadın önü kapatılmamış, daima açık tutulmuştur. Bu bağlamda III no'lu önerme yanlıştır. Doğru cevap C'dir.

Hanefîler tarafından “tabakâtü’l-fukahâ” başlığı altında yapılan ilk ve bilinen tek derecelendirme mutlak müctehid, mezhepte müctehid, mesâilde müctehid, ashâbü’t-tahrîc, ashâbü’t-tercîh, ashâbü’t-temyîz ve mukallid şeklindedir. Bu tasvire göre de mutlak müctehit, kurucu ictihad sahiplerine tekabül eder. Doğru cevap B'dir.

Usûlî konular tabiriyle, icmâın hüccet oluşu, kıyasın hüccet oluşu ve haber-i vahidin hüccet oluşu gibi konular kastedilir. Bu meselelerin delilleri kat’î olup, bunlara muhalefet edenler günahkâr ve hatalıdır. Doğru cevap D'dir.

İctihadın nakzı, önceki bir ictihadın hükmünün geçersiz sayılması anlamına gelir. Ayrıca farklı ictihadlardan her birinin ictihad olmak bakımından eşitliği kabul edildiğinden, yeni bir ictihad önceki bir ictihadı ortadan kaldıramaz. Ancak bir müctehitte ictihad değişikliği gerçekleşirse, müctehidin eski değil, yeni ictihadına göre hareket etme yükümlülüğü doğar. Doğru cevap E'dir.

İsitftâ (fetvâ sorma) uygulamasının meşruluğunu temellendirmek için “Bilmiyorsanız bilenlere sorun” (Enbiya 21/7) ayetine atıf yapılmakla beraber asıl belirleyici olan sahabe uygulamasıdır. Sahabe döneminden itibaren avâm (ictihad yeterliliğine sahip olmayanlar) karşılaştıkları meselelerin dinî hükmünü öğrenmek için ilim ehline (müctehidlere) başvurmuş ve onlardan fetvâ almıştır. Doğru cevap A'dır.

Klasik taksime göre ifade edersek, ibâdât, muâmelât ve ukûbâta ilişkin mevcut şer’î hükümler bütünü fıkhı teşkil etmektedir.

İslam, belli bir süre için yapılan geçici (muvakkat) evliliği ve müt‘a nikahını, gizlice yapılan nikah-ı sırrı,nikahsız birliktelik olan metres hayatı yaşamayı ve zinâyı, mehir vermemek için berdel usulü yapılan nikah-ı şiğârı ve eşcinsellik gibi insan onuruna yakışmayan ve özellikle kadınların zarar gördüğü bazı evlilik ve ilişki türlerini yasaklamıştır. Araplarda cari olan sınırsız kadın ile evlenmeyi sınırlamış, mehrin, velisinin değil, kadının hakkı olduğu hükmünü getirmiştir.

Osmanlının son döneminde borçlar hukukunu düzenleyen Mecelle’den sonra aile hukuku, 1917 yılında yürürlüğe konulan Hukuk-ı Aile Kararnamesi ile ilk defa kanunlaştırılmıştır. Fakat bu kararnamenin ömrü fazla uzun sürmemiş, 1919 yılında yürürlükten kaldırılmıştır. Bununla birlikte bu kararname diğer müslüman ülkelerde daha uzun ömürlü olmuş ve yapılan yeni kanunların temelini oluşturmuştur.

Genel anlamda evlenme, bazı İslam hukukçuları tarafından mübah, bazıları tarafından mendup/sünnet bazıları tarafından da farz olarak kabul edilmiştir. Özellikle Hanefîler, evliliğin ibadet yönünün ağır bastığı ve kişinin kendisini nafile ibadetlere adamasından daha iyi olduğu görüşündedir. Hanefî fıkıh eserlerinin çoğunda evlenme akdinin, ibadet konularından sonra yer alması da bunun bir göstergesidir. Bununla birlikte bu genel hüküm, kişinin cinsel yönden iradesine sahip olup olmamasına ve evleneceği kadına haksızlık yapıp yapmamasına göre mübah, vâcip ya da farz, mekruh ve haram hükmünü alabilir.

Nişanlanacak taraflar arasında evlenme engelinin bulunmaması gerekir.
Evlenme engelleri, aşağıda nikahın şartlarında ele alındığı gibidir. Dünür gidilmiş veya
nişanlanmış bir kıza evlenme teklifinin yapılması yasaktır. Nişanlanma, taraflara evliliğin verdiği hak ve yetkileri vermez. Bu yüzden
taraflar arasındaki mahremiyet ilişkileri önceden olduğu gibi devam eder. 

Nişanlılık döneminde nişanlıların rahatça görüşmelerini sağlamak amacıyla
yapılan imam nikahı veya dînî nikah adı altında yapılan nikah, nişan
bozulduğu takdirde taraflar ve aileleri tarafından hiç yapılmamış gibi sayıldığı
için sakıncalı bir uygulamadır.

Nişanlanma evlilik değil, esas itibariyle bir evlilik vaadinden ibarettir. Bu
yüzden nişanlılar, her zaman için bu nişanı bozma hakkına sahiptir,
taraflar birbirlerini evliliğe zorlayamaz.

Hicrî III. (miladi IX.) yüzyılın ortalarından sonra kurucu ictihad faaliyetinden mezhep içi ictihad faaliyetine geçilmiştir. Bu husus literatürde “ictihad kapısının kapanması” tabiriyle ifade
edilir.

Her mezhep içinde karşı görüş sahipleri bulunsa da Hanbelîler dışındaki âlimler müctehidsiz bir asrın bulunmasını genelde mümkün görürler. Çoğunluk bu konuda, “Allah ilmi çekip almaz, fakat âlimleri yavaş yavaş çekip alır; âlim kalmayınca insanlar cahil önderler edinip onlara sorarlar, onlar da fetvâ verirler ve böylece hem kendileri sapar hem başkalarını saptırırlar” hadisini (Buhârî, İlim, 34), karşı görüş sahipleri de ictihadın sürekliliği fikrine gerekçe olarak, “Ümmetimden bir grup daima hak üzere bulunacak” (Buhârî, İ’tisâm, 10) ve “Allah her yüzyılın başında bu ümmete dinlerini tecdid edecek birini gönderecektir” (Ebû Dâvûd, Melâhim, 1)

İctihad edecek kişinin öncelikle, Kur’an, Sünnet ve icmâı bilmesi gerekir. Kur’an’ın şer‘î hükümlerin asıl kaynağı olduğu ve onu bilmenin gerektiği konusunda görüş ayrılığı yoksa da bu bilginin ölçüsü hususunda farklı görüşler bulunmaktadır. Gazzâlî gibi muhakkik usulcülerin çoğunluğu, Kitab’ın tamamını bilmenin şart olmayıp şer‘î hükümlere ilişkin ayetleri (500 civarında) bilmenin yeterli olduğu görüşündedir. Bu görüş sahiplerine göre, hüküm bildiren ayetleri ezbere bilmek de şart olmayıp ihtiyaç anında bulabilecek biçimde yerlerini bilmek yeterlidir.

İsitftâ (fetvâ sorma) uygulamasının meşruluğunu temellendirmek için “Bilmiyorsanız bilenlere sorun” (Enbiya 21/7) ayetine atıf yapılmakla beraber asıl belirleyici olan sahabe uygulamasıdır. Sahabe döneminden itibaren avâm (ictihad yeterliliğine sahip olmayanlar) karşılaştıkları
meselelerin dinî hükmünü öğrenmek için ilim ehline (müctehidlere) başvurmuş ve onlardan fetvâ almıştır. Gerek sahabe döneminde gerekse sonraki dönemde hiçbir müctehidin fetvâ vermeyi reddederek avâmı ictihad etmeye yönlendirdiği bilinmemektedir. Zira herkesi ictihad etmeye yönlendirmek mümkün olmadığı gibi doğru da değildir.

Karşılaştığı bir meselenin dinî-hukukî hükmünü öğrenmek amacıyla müftîye başvuran kimseye müsteftî
denir. İctihad ehliyetine sahip olmayan kişilerin, fetvâ sorması demek olan istiftânın meşruiyeti konusunda bazı ayetlere dayanılmış ise de bu, esas itibariyle sahabe uygulamasına dayanır.

Nişanlanmada mehir belirlenmiş ve kıza verilmişse veya mehre sayılmak üzere takı gibi şeyler verilmişse bunlar mevcut olduğu takdirde aynen iade edilir, değilse bedeli ödenir. Çünkü mehir evliliğe ait hükümlerdendir, evlilik ise olmamıştır. 

Nişanlılık döneminde tarafların birbirlerine verdiği hediyelerde hediye hükümleri geçerlidir. Hanefîlere göre tarafların, verdikleri hediyeleri istemesi halinde hediye mevcut  ise aynen iade edilir, tüketilmiş veya esaslı bir değişikliğe uğramış ise iadesi gerekmez. Mâlikîlere göre ise nişanı bozan erkek tarafı ise verdiği hediyeleri geri alamaz. Nişanı bozan kız tarafı ise erkek tarafı verdiği hediyeleri, mevcutsa aynen alma, mevcut değilse tazmin edilmesini isteme hakkına sahiptir.

Genel ilkeler açısından bakılacak olursa nişanlılık evlenme mecburiyeti yüklemediği için nişanı bozan kimsenin, sahip olduğu bir hakkı kullandığı için nişanın bozulmasından doğan zararı tazmin ile yükümlü tutulmasının doğru olmayacağı söylenebilir.

Evlenme akdinde taraflar, evlenecek kadın ve erkektir. Taraflar, şartlarını taşıyorlarsa akde bizzat katılabilir. Ancak nikah akdinin evlenecek kimselerin velileri veya vekilleri vasıtasıyla da yapılabileceği bütün fakihler tarafından kabul edilmiştir. Hanefîlerin dışındaki çoğunluğa göre kadın, ne kendi adına ne de başkası adına irade beyanında bulunamadığı için bu anlamda nikah akdinde taraf olamaz. 

Evlilik akdinde hangi kelimelerin kullanılacağı konusu, toplumların örf ve âdetiyle yakından ilgilidir. Örneğin bizim toplumumuzda yöresel farklılıkları da içeren aldım, verdim, vardım, kabul ettim gibi kelimelerle de evlilik akdi yapılabilir. 

Nikah akdinin konusu ise menfaat türünden bir şey olup bu da tarafların birbirinden cinsel yönden yararlanma imkanıdır.

Hanefîlere göre kız olsun erkek olsun akıllı ve bülûğa ermiş herkes evlilik
konusunda tam ehliyetli olup bizzat evlilik akdi yapabilir. Bülûğ çağının
başlangıcı Hanefîlere göre kızlarda 9, erkeklerde 12 yaşıdır. Bilinen bülûğ
emareleri gözükmediği takdirde Ebû Hanîfe’ye göre kızlarda 17, erkeklerde
18 yaş; diğer İslam hukukçularına göre ise her ikisinde de 15 yaş, hükmen
bülûğa erdikleri yaş olarak kabul edilir. Akıl hastalarının yaptıkları evlilikler bâtıldır.

Velayet-i icbar, veliye velayeti altındaki kimseleri rızalarına
bakmaksızın evlendirme yetkisi veren velayettir. Bu tür velayet altına eksik
ehliyetliler ve ehliyetsizler girer. Velayet-i nedb ise veliye, velayeti altında bulunan kimseyi ancak onun rızasıyla evlendirme yetkisi veren velayettir. Bu
velayet altına tam ehliyetli kadınlar girer. Velayet-i şirket ise veli ile bülûğa ermiş kız arasında ortak olan bir velayettir. Buna göre veli, rızasını almadan kızı evlendiremez, kız da velisinin rızasını almadan evlenemez. 

Veliyy-i hâs, velayeti altında bulunanları evlendirme yetkisine sahip olan akrabalardır. Daha yakın veli yoksa bu hak bir sonrakine geçer. Veliyy-i âm ise veliyy-i hâssın bulunmadığı durumda velayet yetkisine sahip olan devlet başkanı veya hâkimdir.