İSLAM HUKUKUNA GİRİŞ - Deneme Sınavı - 3

Şâri‘in mükelleften bir fiili yapmasını, kesin bir şekilde istemesine ilişkin hitâbı, îcâb; yapmasını, kesin olmayan bir şekilde istemesine ilişkin hitâbı, nedb; yapma­masını, kesin bir şekilde istemesine ilişkin hitâbı, tahrîm; yapmamasını, kesin olmayan şekilde istemesine ilişkin hitâbı, kerâhe; mükellefi, yapıp yapmama konusunda serbest bı­rakmasına ilişkin hitabı ise ibâha olarak isimlendirilir.

Vâcib, kesin bir şekilde yapılması istenilen, terk edilmesi halinde cezanın hak edildiği fiil­dir.

Mutlak vâcib, Şâri‘in yapılması için belirli bir vakit tayin etmediği vâciptir. Örneğin keffâretler, belirli bir zaman belirtilmeden yapılmış nezirler (adak), Ramazan orucunun kazası, mutlak vâcib türündendir.

Aynî vâcib, Şâri‘in, mükelleflerin her biri tarafından yerine getirilmesini istediği vâciptir. Beş vakit namaz, oruç, zekat, hac bu türe örnek verilebilir.

Kelamcı usulcülerin bu mendub tanımı büyük ölçüde Hanefilerin taksimindeki sünnet ve nâfile’ye karşılık gelmektedir.

Mekruh, kesin olmayan bir şekilde yapılmaması istenen fiildir. Diğer bir ifadeyle mekruh, terk edilmesi yapılmasından daha iyi olan fiildir. Cuma vaktinde ezan okunurken alış-veriş yapmak gibi.  Mekruh olan fiili yapan kişi, cezayı hak etmez, ancak bazı durumlarda kınanmayı hak eder. Terk eden ise övgüye layıktır.

Vaz‘î hükmün, teklîfî hükmün varlığını ve yokluğunu göstermek üzere konulmuş hüküm­ler olduğu daha önce geçmişti. Vaz‘î hükümler illet, sebeb, rükün, şart, mâni‘dir. Hanefiler buna bir de alâmeti eklemişlerdir.

İllet, varlığı hükmün varlığına, yokluğu da hükmün yokluğuna alamet kılınan durum olup bu durum ile hükmün konulması arasında açık bir uygunluk vardır. Usulcülerin “il­let, hükümde müessirdir” sözleri bunu ifade eder. Varlık ve yokluk bakımından hüküm, illete bağlıdır. Diğer bir ifadeyle illet varsa hüküm de vardır, illet yoksa hüküm de yoktur

Hükmün muhatabı olan kişiye mükellef denir.

İnsanların yaşamsal gereksinimlerine kavuşabilmeleri, aralarındaki ilişkilerin belli bir düzen içinde kurulabilmesine bağlıdır. İnsanların birbirleriyle ilişki kurmalarını sağlayan yapıya toplumsal düzen diyoruz.

İslâm’ın belli nitelikteki kurallarını belirtmek amacıyla fıkıh kelimesinin seçilmesi,
onun etimolojik anlamıyla doğrudan ilgilidir. Fıkıh, “bilinenden (ilm-i şâhid) bilinmeyene (ilm-i gâib) ulaşmak” biçiminde tanımlanmakta ve bunun, zihinsel bir çaba olarak, salt bilme (ilm) eyleminden daha özel olduğu ifade edilmektedir.

Hicrî I. yüzyılın sonlarına doğru hadis tedvin sürecinin başlaması, fıkıh ve ilim kelimelerinin anlamları üzerinde bir değişim meydana getirmiştir. Değişimin temelinde, rivayetlerin toplanması faaliyeti ile Kitâb ve Sünnet’in anlaşılması hususunda gösterilen zihinsel çaba arasındaki bilimsel farklılığın belirtilmesine duyulan gereksinim yatmaktadır

Şer’î hükümler de düzenledikleri konular bakımından kendi içinde itikâdiyyat, vicdâniyyat ve ameliyyât olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. İtikâdiyyât, dinin inanç yönüne ilişkin meseleler demektir. Vicdâniyyât, insanın zühd, rıza, sabır, huşu gibi içsel (bâtınî) tutumları anlamına gelmektedir.

Klasik dönemde, ictihadî hükümlerin de şeriata dâhil olduğu hususunda bir kuşku bulunmadığı için, şeriat kavramı şer’-i münezzel ve şer’-i müevvel kısımlarına ayrılmıştır. Şer’-i münezzel, bir hükümler bütünü olarak şeriatın nass yoluyla bildirilen kısmını, şer’-i müevvel ise, ictihadla elde edilen kısmını teşkil etmektedir.

Kelâm ve fıkıh, diğer temel İslam bilimlerinden farklı olarak hüküm koyucu (normatif) karaktere sahip iki bilimdir. Kelâm itikadî hükümleri, fıkıh ise amelî hükümleri belirlemektedir.

Sırf vecibe yükleyen ve hak talebine imkân vermeyen beşerî ilişkileri düzenleyen kurallar objektif ahlâk kuralları olarak anılmaktadır. Mesela bir kimsenin diğer insanlara yalan söylemesi gibi.

İslam, Câhiliye hukukuna yönelik üç temel tutum benimsemiştir. Onlardan ilki, câhiliye örf-âdet hukuku içinde İslam’ın ilkeleri ile tamamen uyumlu olan kural ve kurumları aynen benimseyip devam ettirmesi biçimindedir. Buna ibkâ, yani kural ve kurumların olduğu gibi bırakılması denilmektedir. Mesela İslâm, Câhiliye’de uygulanan çeşitli evlenme biçimleri arasından yalnızca İslam hukukunda tanımlanan evlenme biçimini benimsemiş ve olduğu gibi bırakmıştır.

İslam hukukunu diğer hukuk düzenlerinden ayıran bir kısım özellikleri bulunmaktadır. Bunlar; İlahî iradeye dayalı olması, yaptırımın ikili karakterde olması, bilimsel doktrin niteliğinde teşekkül etmesi, meseleci (kazuistik) yöntemle oluşturulmasıdır.

Yaptırımın ikili karakterde olması: Âhirette, dünyadaki davranışların mükâfât ya da azap olarak karşılığının görüleceğine inanmak, bir din olarak İslam’ın temel iman esasları arasında bulunmaktadır. İslam hukuk kuralları ilahî iradeye dayandığı için, bir kuralın ihlâli, hem hukukî hem de dinî sorumluluk doğurmaktadır. İslam hukuku tarafından düzenlenen davranış ve ilişkiler de uhrevî değerlendirmenin kapsamı dışında değildir. Dolayısıyla İslam hukukunda hukuk kuralları, onun bir hukuk düzeni olmasından ötürü dünyevî (hukukî ve cezaî) yaptırımla desteklendiği gibi, aynı zamanda uhrevî yaptırımla da desteklenmektedir.

Hz. Peygamber (ö. 11/632) dönemi, İslam hukukunun oluşum sürecinin başlangıç noktasını temsil etmektedir. Bu dönemde İslam hukukunun ana eksenini teşkil eden ahkâm ayetleri nazil olmuş, Hz. Peygamber tarafından nasıl anlaşılacağı ve uygulanacağı sahabe nesline öğretilmiştir. Ayrıca zaman zaman Hz. Peygamber’in ictihad kapsamında değerlendirilecek bazı tasarrufları olmuş, bu bağlamda sahabeye de örnek teşkil etmiştir.