İSLAM DÜŞÜNCE TARİHİ

Onun tarihçilik anlayışı Tecâribü'l-ümem'in muhtevasında görülebileceği gibi bu eserin kısa önsözünden de çıkarılabilir. İbn Miskeveyh’e göre tarih sadece rivayetleri nakletmek değildir. Aynı zamanda yorumdur. Akılcılık, tenkitçilik ve faydacılık prensiplerine bağlı kalınarak yapılan bir tarihçilikte amaç geçmiş olayları doğru tesbit etmek, bunları sebepleriyle açıklamak, nihayet bu olaylara dayanıp gelecek için var sayımlar üretmektir. Doğru cevap A şıkkıdır.

İbn Haldun Mukaddime isimli eserinde, her şeyden önce ümran olarak isimlendirdiği yeni bir ilim ve perspektif inşa eder. Ümran ilmi her ne kadar kelâm, fıkıh, siyaset felsefesi, İran nasihatname geleneği (İbn Haldun, 2005, s. 40- 1; Uludağ, s. 205–6) gibi farklı disiplinlerden istifade ederek oluşturulsa da, vurgulamalarından anlaşıldığı üzere temelde tarih disiplinin bir uzantısı şeklindedir. Ümran ilmi tarihte olup bitenleri ve toplumların başına gelenleri ve gelecekte olabilecekleri anlama hususunda genellemeler yapılabilecek tarzda bir bakış açısı geliştirebilmeyi kendisine görev edinmektedir. Doğru cevap B şıkkıdır.

İnsan hafıza ve kaydetme özellikleriyle yaşadıklarını kendisinden sonra gelen nesillere aktarabilir ve muhafaza edebilir. Böylece havadis âleminin kaydı olarak tarih ortaya çıkar. Doğru cevap D şıkkıdır.

İbn Haldun fıkıh literatüründen de istifade ederek insanların ihtiyaçlarını üçe ayırır. Bunlar 1) zarurî, 2) hâcî ve 3) kemali ihtiyaçlardır. Zarurî ihtiyaçlar insanın yaşamını sürdürebilmesi için zorunlu yiyecek, giyecek, barınma ve korunmadan ibarettir. Hâcî ihtiyaçlar ise insanın yaşamı için zorunlu olmayan fakat insanın varlığını kolaylaştıran ve insanın gelecek ihtiyaçları bakımından önemli olan ihtiyaçlardır. Kemalî ihtiyaçlar ise gelecekteki ihtiyaçlarını karşılama konusunda belli bir noktaya gelmiş olan insanların estetik ve başka kaygılarla geliştirdiği hususlardır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Güçlü asabiyet: Göçebe topluluklar doğadan ve dış düşmanlardan kaynaklanan tehditlerin üstesinden ancak birbirlerine tutkunluk ve güçlü bir dayanışma ruhu ile aşabilirler. Asabiyet böylece oluşur. Doğru cevap C şıkkıdır.

Cesaret: Bedeviler işlerini kendileri yaptıkları için savunma işini de kendileri üstlenmişlerdir. Bundan dolayı sürekli silahla dolaşırlar. Doğanın ve düşmanların tehditlerine karşı sürekli karşı koyunca metanet ve cesaret bedevinin tabiatı haline gelir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Şehirlilerin temel özellikleri ise şunlardır: 1) Bağımlılık ve sınırlanmışlık, 2) zayıf asabiyet, 3) rahat yaşama alışmışlık, kırılganlık ve tembellik 4) iş bölümü ve uzmanlık, 5) korkaklık, 6) iyiliklere duyarsızlık. Doğru cevap A şıkkıdır.

İbn Haldun göçebelerle şehirliler arasındaki bu mücadelenin dairesel ve sürekli olduğunu düşünür. Devletlerin ve mülklerinde tabii bir ömrü vardır. Bunun sonucunda onlarda yıkılır. Devlet ve mülkün sağladığı nimetlerle lüks ve rahat dönemi ortaya çıkar. Refah sayesinde nüfus ve asabiyette bir artış görüldüğü gibi kölelerin sayısında, sanatlarda ve akli ilimlerde bir artış olur. Doğru cevap D şıkkıdır.

Çözülme ve yokoluş devresi: İktidarı elinde tutanlar keyfîlik bataklığına saplanırlar. Hükümdar kendi ve çevresinin zevklerini tatmin etmek için hazineyi tamamen tüketir. Hem siyasal yapı hem de sosyal yapı tamamen kokuşur. Asabiyet tamamen ortadan kalkar. Ahlaki yapılar tükenir. Böylece devlet ve mülk başka bir göçebe kavmin saldırısına açık hale gelir. İbn Haldun’a göre tüm bu süreçler zorunludur ve döngüseldir. Bu süreç Allah’ın kudret ve kanunlarının zuhurudur. Baki olan sadece Yüce Allah’tır. Doğru cevap B şıkkıdır.

İbn Haldun, toplumun değişim doğasının bulunduğu ve bu değişim hallerinin bedevi-medeni, asabiyet, mülk, ümran gibi teorik kavramlar etrafında açıklanabileceği iddiasındadır. Bu nedenle sorunun doğru cevabı d şıkkıdır.

Biruni, Gazneli Mahmud’un seferi sırasında Hind üzerine Tahkîk mâ li'1-Hind adlı eserini yaazmıştır. Bu nedenle sorunun doğru cevabı b şıkkıdır.

İbn Miskeveyh, tarih konusunda Tecâribü'l-ümem adlı bir eser yazmış bulunduğundan sorunun doğru cevabı b şıkkıdır.

İbn Haldun'a göre İmar dönemi devletin en yetkin noktasıdır. Fakat diğer taraftan bu dönem düşüşün de başladığı dönemdir. Bu dönemde vergiler düzenli toplanır. Asker sınıfına ve ülkenin imarına odaklanılır. Dolayısıyla sorunun doğru cevabı d şıkkıdır.

Ümran ilminin amacı, insanları taklitten kurtarıp daha önce olmuş bitmiş olanla daha sonra olacak olanın anlaşılması konusunda bir bakış açısı kazandırmaktır. İbn Haldun, bu oluş ve bozuluş âleminde kalıcı olanı tesbit ederek olup bitenin (kâinat) kendisine dayandığı esasları ortaya çıkarmak, böylece hem geçmişin hem de geleceğin anlaşılmasını mümkün kılacak bir ilim arayışı içindedir. Bu nedenle sorunun doğru cevabı c şıkkıdır.

İbn Haldun’a göre tarih, sadece geçmiş zaman içerisinde olan olayların dış görünüşleriyle tasvir edip anlatmak olmamalıdır. Hâlbuki tarih aynı zamanda, iç sebepleri bakımından “tarih; düşünmek, hakikati araştırmak ve olayların sebeplerini bulup ortaya çıkarmaktır. Olan şeylerin ilkeleri incedir, hadiselerin keyfiyet ve sebepleri hakkındaki bilgi derindir. Bu nedenle sorunun doğru cevabı b şıkkıdır.

İbn Haldun insanları toplum halinde yaşayışlarını, devletlerin yükseliş ve düşüşlerini dolayısla da tarihin oluşumunda açıklayıcı kavramlardan bir tanesi de asabiyettir. Asabiyet insanın kendi akrabalarına karşı duyduğu yakınlık ve bağlılıktır. İbn Haldun’a göre Yüce Allah bu dayanışma duygusu ve bağlılığı insanın fıtratına koymuştur. Göçebeler arasında tabii bir aidiyet ve bağlılık mevcuttur. Dolayısıyla sorunun doğru cevabı e şıkkıdır.

İbni Haldun'a göre, Devlet olma yoluna girmiş bir asabiyet, karşısında kendisini savunacak gücü olmayan bir devletle karşılaşırsa onun yerine geçer; onun hâkim olduğu bölgelere sahip olur. Bu nedenle devletin gücünü belirleyen en önemli unsur asabiyettir. Sorunun doğru cevabı d şıkkıdır.

İbn Haldun'a göre; Asabiyeti güçlü göçebe topluluğu hâkim olma ve mülk arzusuyla gücü mikatarınca şehirleri hâkimiyeti altına alır. Bunun neticesinde "devlet" ve "mülk" denilen toplumsal bir varlık şekli ortaya çıkar. Devlet olma yoluna girmiş bir asabiyet, karşısında kendisini savunacak gücü olmayan bir devletle karşılaşırsa onun yerine geçer; onun hâkim olduğu bölgelere sahip olur. Bu durumda sorunun doğru cevabı a şıkkıdır.

Bîrûnî matematik ve fizik ilimlere çok fazla önem vermiştir. Bîrûnî gözlem ve deneye önem vermesiyle ve bunların matematik diliyle açıklama çabasıyla farklı bir düşünürdür. Ayrıca ilmî metodolojiye verdiği önem de dikkatle kaydedilmelidir. Bîrûnî, Ebû Bekir er-Râzî'nin klinik gözlem ve deneye dayalı tecrübî yaklaşımını kendisine daha yakın bulmuştur. Birunî’nin gözlem, deney ve ilmi objektifliğe verdiği önem onun tarih anlayışında da etkili olmuştur. Tabiatı anlamak için kullandığı yöntemleri, yani, gözlem, deney, tefekkür ve akıl yürütmeyi ve bunlardan edindiği aklî yetkinliği tarihi olayları ve tarihi anlamaya da uyguladığı görülmektedir.

Yaşam tecrübesi bakımından Bîrûnî’nin Hindistan’la, diğer din ve kültürlerle ilgisi de önemlidir. Bîrûnî çok çeşitli dinler ve felsefelerle mukayeseli olarak uğraşmıştır. Grek, İran ve Hint kültürlerinin belli başlı klasiklerini derinden incelemiş ve çeşitli pozitif bilim dallarında çağının standartlarının çok üstünde bir bilgi seviyesine ulaşmıştır. Kendisi Gazne'de bulunan Hintli bilginlerle tanışmış ve onlardan Sanskritçe'yi bir ölçüde öğrenmişti. Bu sürecin sonucunda Hindistan hakkındaki bilgisi artmıştı. Bîrûnî, zamanındaki Sûmenât ve Mültan seferlerinde bulunup Kuzey Hindistan, Keşmir ve Pencap bölgelerini incelemiştir. Pencap'taki Hint bilginleriyle görüşmelerde bulunmuştur. Bütün bu tecrübeleriyle tarih, devlet, toplum, değişim gibi tarih düşüncesinin temel olguları hakkında derinlemesine ve mukayeseli bilgi ve düşünceler üretebilmiştir. Bu birikimin analitik ve eleştirel bir zihin oluşturduğu veya bilgelik kazandırdığı açıktır.