İSLAM DÜŞÜNCE TARİHİ

Başlangıçta felsefeyi tamamen reddedenler içinde bir kısım şahıslar olmakla birlikte; Hanbelî-Zâhirî fıkıh ve hadis ekolü, klasik Selefiyye, ilk dönem Şia, Malikiler ve ilk Şafiilerden bahsedilebilir. (Bayrakdar, M. 1999 s.129) Bunlara göre insanın ihtiyaç duyduğu her şey Kur’an ve hadislerin zahirinde mevcuttur. Kur’an ve sünnet dışındaki dinle ilgili diğer yorum ve görüşler bid’attır. Doğru cevap D şıkkıdır.

ilk dönemde felsefî fikirlerin bir kısmının siyasi hareketler tarafından kullanılmaya başlanması önemlidir. Hassan Sabbah’ın (ö. 1124) felsefî fikirleri de kullanarak dine batınî yorumlar getirmesi bunun örneklerindendir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Gazzâlî filozofları daha çok metafizik görüşlerinin dinî ilkelerle örtüşmediği gerekçesi ile eleştirmiştir. Eleştirisinin amacı da hakikati bilebilmek ve anlatabilmektir. Gazzalî bunu yaparken, metafizik önermelerin bilgi değerini analiz ederek, bunların ispat açısından dinin önermelerinden daha güçlü olmadığını, felsefî anlayışın gereklerini dikkate alarak ileri sürmüştür. Doğru cevap C şıkkıdır.

Hassan Sabbah’ın (ö. 1124) felsefî fikirleri de kullanarak dine batınî yorumlar getirmesi bunun örneklerindendir. Buna ilaveten Şii Batınîliği’nin gelişmesi ve bunun Selçuklu Devleti’nin siyasi gücünü zayıflatan bir tarza dönüşmesi, başta Selçuk veziri Nizamülmülk (ö.1092) olmak üzere birçok devlet erkânını rahatsız etmiştir. Bu nedenle Selçuklu Nizamiye medresesinin büyük hocası Gazzâlî, bu fikirlerin kaynağı olan görüşleri eleştirmek için saray tarafından görevlendirilmiştir. O da bazı nedenlerden dolayı bir kısım felsefi fikirleri kendisine hedef seçmiştir. Bunun için felsefeye karşı en sert eleştirilerinin kaynağı olarak görülen Tehâfütü’l-Felâsife isimli eserini kaleme almış, böylece de Tehâfüt geleneği başlamıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

“Eleştiri”, Yunanca yargılama, ayırt etme anlamına gelen krisis sözcüğünden gelmektedir. Bir terim olarak ise; bir kişiyi, bir düşünceyi, bir eseri, sistemi alternatif görüşleri belirterek titiz bir incelemeye tabi tutmaktır. Bu anlamda felsefi düşünce de önemli ölçüde eleştirel bir düşüncedir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Bugün Türkçede “tehâfüt” kelimesi daha çok “tutarsızlık” terimi ile karşılanmakta; “yıkım”, “çöküntü”, “acelecilik”, “düşüncesiz sonuç”, “istikrarsızlık”, gibi sözlük anlamlarıyla da kullanılmaktadır. Ancak Gazzâlî tarafından kullanılan “tehâfüt” teriminin karşılığını, yine onun ifadelerinde aramak daha doğru olsa gerektir. O, bu terimi, “tutarlı bir düşünceye dayanmadan kurulmuş olan fikir yapıları; arka arkaya bir şeyin üzerine düşmek, çarpmak, pervanenin lambaya çarpması gibi, filozofların hatalara düşmesi” anlamında kullanmıştır. Bu manada “Tehâfütü’l-Felâsife” de “Filozofların Tutarsızlığı” anlamında yaygın olarak kullanılmaktadır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Gazzâlî kitabında, felsefî ilimlerin tasnifini yaparken, Tehâfüt’ünde hangi konularda filozoflara eleştirilerde bulunacağının işaretlerini de vermektedir. O Makâsıt’ta felsefî ilimleri dört başlıkta ele almaktadır: 1. Riyaziyât: Matematik ve geometri olup, bunların akıl ve dinle çelişen hiçbir yönleri yoktur. Bunların inkârı imkânsızdır. 2. İlahiyât: Filozofların buradaki görüşlerinin çoğu yanlıştır, doğruları azdır. 3. Mantık: Buradaki görüşlerin çoğu doğru, yanlışları azdır. Anlaşmazlık yalnızca kavramlar ve onların kullanışlarındadır. Anlam ve gayelerde ihtilaf yoktur. 4. Tabiîyât: Bu alanda hak batıla, doğru yanlışa karışmıştır. Üstün gelenle üstün gelinen (galip ile mağlup) hakkında hüküm vermek mümkün değildir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Gazzali’ye kadar felsefeye eleştiriler daha çok felsefî bağlam ve içerikte idi. Gazzâlî ile beraber felsefî içeriğe ek olarak dinî terminoloji de (insanları küfürle itham etmek gibi) kullanılmıştır. Gazzali’nin Tehâfüt’ünde en dikkat çekici nokta filozofları küfürle itham etmesidir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Gazzâlî’nin filozoflara yönelttiği eleştirilere ilk ciddi karşı koyuş, Endülüslü filozof ve fakîh İbn Rüşd’den (ö.1198) gelmiştir. İbn Rüşd, Tehâfütü’tTehâfût adlı eseriyle, Gazzâlî’nin filozofları eleştirdiği yirmi ayrı meselenin her birini ayrı ayrı ele alarak, kendine göre onun eleştirilerinde haksız olduğu noktaları ortaya koymuştur. Doğru cevap A şıkkıdır.

İbn Rüşd’ü yorumlayan Devvânî bu konuda Tanrı ile insan ve diğer varlıkların mukayesesini doğru bulmaz. Ona göre, örneğin rengârenk bir kumaş üzerinde hareket eden bir karıncayı düşünelim. Bu karınca santim santim bu kumaş üzerinde ilerlerken birbirini takip eden renklerden diğerine geçerek ilerler. Yani her santimi geçerken hangi renk üzerinden geçiyorsa sadece o rengi görür. İlerleyince diğer rengi görür. Ama kumaşa yukarıdan bakan bir insan o kumaştaki bütün renkleri aynı anda görür. İnsan bir defada o cismi kuşatıcı bir bakışla algılar ve bilir. Dolayısıyla karıncanın cüzi bir şekildeki algısı ve cüzlerin toplamı, insanın küllî bakışıyla aynı şeyi ifade eder. Bu konuda insanın daha detaylı düşünmesini öneren Devvânî, bir takım inceliklerin bilinmesi hususunda araştırmayı tavsiye eder. Doğru cevap E şıkkıdır.

Gazzâlî, öncelikle filozofları eleştirmek işine, felsefeyi öğrenmekle başladı. İki yıl süren bir okuma ve bir yıl süren mütalaa sonunda önce Makâsidü’l-Felâsife adlı eserini kaleme aldı. Bu nedenle sorunun doğru cevabı e şıkkıdır.

İbn Rüşd, Aristoteles’i şerh eden ve onu en iyi bilen filozof olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle sorunun doğru cevabı b şıkkıdır.

Bugün Türkçede “tehâfüt” kelimesi daha çok “ tutarsızlık” terimi ile karşılanmakta; “yıkım”, “çöküntü”, “acelecilik”, “düşüncesiz sonuç”, “ istikrarsızlık”, gibi sözlük anlamlarıyla da kullanılmaktadır. Bu nedenle sorunun doğru cevabı c şıkkıdır.

Gazzali’nin felsefî ve kelâmî düşünceyle tanışması, bu fikirlere ilgi duyması, hocası olan, kelamın Eş’arî ekolünün büyük üstadı İmamu’l- Harameyn Ebu’l-Meâlî el-Cuveynî (öl: 1084)’nin öğrettikleri dolayısıyladır. Bu nedenle sorunun doğru cevabı d şıkkıdır.

Kindî (ö.866), Fârâbî (ö.950) ve İbn Sinâ gibi filozofların (ö.1037) felsefeyi dinle uzlaştırma çabaları, felsefenin Müslüman toplumlarda kabul görmesini sağladı. Bu nedenle tehâfüt geleneği içerisinde yer almazlar. Sorunun doğru cevabı b şıkkıdır.

Gazali ve İbn Rüşd sonrası tehâfütlerin kaleme alınmasının başlıca nedenleri arasında Dinin felsefenin amaçlarına hizmet ettirilmesi yer almadığından sorunun doğru cevabı e şıkkıdır.

Tartışılan problemler arasında İslâm dininin insan aklına ve düşünceye önem vermesi bulunmadığından sorunun doğru cevabı c şıkkıdır.

İbn Rüşd, Tehâfüt adlı eserinin sonunda, Gazzâlî hakkındaki kanaatini şöyle belirtmekte: “Bu adam (Gazzâlî), filozofları şu üç meselede küfürle itham etmiştir. Bunlardan birincisi sözünü ettiğimiz cesetlerin haşri meselesidir demektedir. Bu nedenle sorunun doğr cevabı d şıkkıdır.

Gazalinin muhatap aldığı filozofların İslâm dünyasında, hatta felsefe dünyasında en ünlü filozoflardan olmasından dolayı eleştirinin filozofların eleştirilmesinden çok felsefi eylemin eleştirisi gibi bir yanlış kabule de neden olması, felsefe adına önemli bir talihsizlik olmuştur. Bu nedenle sorunun doğru cevabı a şıkkıdır.

Yunan felsefesinin tercümesiyle beraber, Müslümanlar tarafından tanınan felsefe, Müslüman düşünürleri üçe ayırdı: 1. Sırf felsefe yapanlar. 2. Felsefeyi dinle uzlaştıranlar 3. Felsefî metotla dini savunanlar. Konumuz açısından burada daha çok ikinci ve üçüncü gruplar önem arz etmektedir. Yukarıdaki tasnifte yer alan ikinci grubu filozoflar, üçüncü grubu ise kelâmcılar temsil etmektedirler.