İŞ YAŞAMINDA RİSK ETMENLERİ VE YÖNETİMSEL FAKTÖRLER

Yaşamda kalmamızı sağlayan, çevrenin değişen koşullarına uyum sağlama becerimizin ortaya konmasında çok önemli bir payı olan stres, kişinin yaşantısal deneyimlerini değerlendirmesini ve başa çıkma yetisini geliştirmeyi sağlar. Stres içeren yaşantılar insan ömrünün tüm aşamalarında ortaya çıkmakta ve bedensel ve/veya ruhsal etkilerde bulunmaktadır. Stres, bir stresöre karşı bedensel ve ruhsal anlamda verilen tepkilere denir ve bu tepki, organizmanın bedensel ve/veya ruhsal anlamda tehdit altında olduğunu gösterir. Tehdit karşısında organizma ‘savaşma’ veya ‘kaçma’ tepkisi gösterecektir. Organizma hem savaş- mak hem de kaçmak için stresör karşısında gösterdiği tepkilerden kaynaklı değişiklikleri kullanacaktır. Yani bir stresör karşısında stres tepkisinin ortaya çıkması, uyum gösterebilmenin bir parçasıdır. Doğru cevap A'dır.

Günümüzdeki anlamıyla stres kavramını tıp ve psikoloji literatüründe ilk olarak Selye kullanmıştır. 1950’lere kadar stres, organizmada fizyolojik ve fizyopatolojik değişiklikler yapan uyaran olarak kabul edilmekteydi. 1952’de Kanadalı fizyolog Selye, stresi uyaranlara karşı organizmanın verdiği yanıt olarak tarif etti. Selye, tanımında stres için ‘organizmanın her türlü değişmeye karşı özel olmayan tepkisi’ ifadesini kullanmıştır.

Travma (örselenme): Bedene zarar verici harhangi bir darbedir. Örneğin; trafik kazalarında, spor müsabakalarında, fiziksel zorun kullanıldığı şiddet olaylarında görülenler gibi.

Bir fizikçi olan Robert Hook stresi, elastiki nesne ve ona uygulanan dış güç arasındaki ilişki şeklinde tanımlamıştır. Doğru cevap C'dir.

1952’de Kanadalı fizyolog Selye, stresi uyaranlara karşı organizmanın verdiği yanıt olarak tarif etti. Doğru cevap B'dir.

Sosyal stresörler: Kişi ile çevre/toplum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan stresörlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.
a. Ekonomik çalkantılar.
b. Politik çatışmalar.

c. Aile içi çatışmalar.

Psikolojik stresörler: Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmenlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.

a. Yakın kaybı.
b. Boşanma.
c. İşten çıkarılma.

d. Eşle çatışma yaşama.
e. Gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenme

Sosyal stresörler: Kişi ile çevre/toplum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan stresör- lerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.

a. Ekonomik çalkantılar.

b. Politik çatışmalar.

c. Aile içi çatışmalar.

Doğru cevap E'dir.

Psikolojik stresörler: Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmenlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.

a. Yakın kaybı.

b. Boşanma.

c. İşten çıkarılma.

d. Eşle çatışma yaşama.

e. Gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenme

Doğru cevap D'dir.

Sosyal stresörler: Kişi ile çevre/toplum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan stresörlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.
a. Ekonomik çalkantılar.
b. Politik çatışmalar.

c. Aile içi çatışmalar.

Psikolojik stresörler: Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmenlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.

a. Yakın kaybı.
b. Boşanma.
c. İşten çıkarılma.

d. Eşle çatışma yaşama.
e. Gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenme

Travma (örselenme): Bedene zarar verici harhangi bir darbedir. Örneğin; trafik kazalarında, spor müsabakalarında, fiziksel zorun kullanıldığı şiddet olaylarında görülenler gibi. doğru cevap B'dir.

Psikolojik stresörler: Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmenlerdir. Aşağıda örnekleri sunulmuştur.

Doğru cevap A'dır.

Dışsal faktörler: Bu kavram daha çok değişken çevresel etmenlerin tanımlanma- sında kullanlır.

İklim koşulları: Örneğin hava sıcaklığı stresör etmenlere karşı verilen tepkiyebelirleme potansiyeline sahiptir. Birçok ülkede yapılmış araştırmalar insanların gösterdiği şiddet davranışının ne çok soğuk ne de çok sıcak mevsimlere yoğunlaştığını göstermektedir.

Organizmanın bedensel aktivitesini etkileyen çeşitli faktörler: Bu faktörler arasında yeterince uyumuş olma ya da olmama, bedensel yorgunluk düzeyi, aç olup olmama sayılabilir. Aç olduğu için kan şeker düzeyi istenilen seviyede olmayan bir kişi ile bu faktörün bulunmadığı bir kişinin ani artaya çıkan bir stresör etmene verecekleri yanıtta farklılıklar olacaktır.

Organizmanın yaşamını sürdürdüğü fiziksel ortam: Metropollerde yaşamak ya da küçük kasaba, köy gibi kırsal bölgelerde yaşamak stres etmenlerine verilen yanıtta değişikliklere neden olma potansiyeline sahiptir.

Organizmanın yaşamını sürdürdüğü sosyallik: Organizmanın içinde yaşadığı sosyalliğin (toplumsal yapının) özellikleri stres etmenine verilen tepkiyi belir- ler. Örneğin daha bireysel yaşanan endüstrileşmiş bir sosyallikte yaşayan bir organizma ile feodal özellkileri ağır basan bir sosyallikte yaşamak stres etme- nine verilen yanıtta değişikliklere neden olacaktır. Ayrıca içinde yaşanılan sos- yalliğin özellikleri stres etmenine maruz kalmış organizmanın alacağı desteğin düzey ve niteliğini belirleme gücüne sahiptir.

Eustres (Östres): Organizmanın zarar görmediği hatta hoşuna giden ya da haz duymasına yol açan strestir. Doğru cevap E'dir.

Beyinde stres etmenine yanıt konusunda öne çıkan yapılar hipotalamus ve hipofizdir. Hipotalamus strese yanıtta daha çok hipofizden salgılanacak hormonların denetleyicisi işlevini görür. Ancak hipotalamus beden ısısı, iştah gibi işlevlerin de denetlendiği bir beyin bölgesidir. Hipofiz ise çoğunlukla hipotalamusun kontrolünde strese yanıtta görevli hormonların salgılanmasını sağlar. Bu hormonlar ise böbrek üstü bezinin uyarılmasını ve bu bölgeden salgılanan hormonların harekete geçirilmesini sağlar.

Beyinde stres etmenine yanıt konusunda öne çıkan yapılar hipotalamus ve hipofizdir. Hipotalamus strese yanıtta daha çok hipofizden salgılanacak hormonların denetleyicisi işlevini görür. Ancak hipotalamus beden ısısı, iştah gibi işlevlerin de denetlendiği bir beyin bölgesidir. Hipofiz ise çoğunlukla hipotalamusun kontro- lünde strese yanıtta görevli hormonların salgılanmasını sağlar. Bu hormonlar ise böbrek üstü bezinin uyarılmasını ve bu bölgeden salgılanan hormonların harekete geçirilmesini sağlar.

Hipofizden adrenokortikotrpin hormon salgılanması ile bu hormon kana karışır ve böbrek üstü bezlerini uyarır. Böylece zaman zaman ‘stres hormonu’ adı da verilen kortizol böbrek üstü bezlerinin kabuk (korteks) kısmından salgılanmış olur. Aşağıda kortizol salınması ile organizmada ne gibi değişiklikler geliştiği sıralanmıştır.

Kotizolün genel etkileri;

Özellikle karaciğerde depolanmış olarak bulunan şekerin (glikojen) yıkılması. Yıkılan bu şekerin kana karışarak kan şekerinin yükselmesi.

Organizmanın karaciğer dışındaki organ ve dokularda temel yapı taşı olan proteinin yıkımını artması.

Organizmada depolanmış halde bulunan yağların yıkılımının artması.

Organizmanın savunma sisteminde rol alan hücrelerin ve çeşitli maddelerin işlevlerinin ve miktarlarının azalması.

Kan damarlarının duyarlılığını arttırarak kan basıncının artması.

Sindirim sisteminde salgıların artması ve böylece mide asitliğinin artması.

Zihinsel aktivitenin artması.

Genel adaptasyon sendromunu üç döneme ayırmıştır.  Bu üç dönem, alarm dönemi, direnme dönemi ve tükenme evrelerinden ibarettir. Aşağıda bu dönemlere ait özellikler sırasıyla anlatılacaktır. Strese karşı yanıtta bedende uyarılan bir başka yapı ise sempatik sinir sitemidir. Sempatik sinir sistemi otonom sinir sisteminin bir parçasıdır. Stres etmeni yeterince güçlü ise ve bu stres etmenine maruz kalan organizma başa çıkabilme kapasitesi bakmında yeterli değilse stres etmeninin organizma üzerinde- ki etkisi ölüme kadar varabilir.

Eustres (Östres): Organizmanın zarar görmediği hatta hoşuna giden ya da haz duymasına yol açan strese bu ismi vermiştir. Bu şekildeki bir tanımlama ilk bakışta çelişkili gibi gelebilir. Ancak unutulmamalıdır ki; Selye stresi tanımlarken ‘yeni bir duruma karşı’ ifadesini kullanmıştır. Dolayısıyla bu yeni durum insanı olumsuz etkileyen bir etmen olabileceği kadar olumlu etkileyen bir etmen de olabilir. Organizmanın hoşuna giden durumlar da insanda ruhsal ve bedensel yanıtlar ortaya çıkarır. Çünkü hoşa giden durumlar da organizmanın uyum sağlaması gereken durumlar arasındadır. Her an yaşanmadığından organizma için tanımadık durumlardır. Beden bu tür uyarımlara da strese verdiği yanıtı kullanarak uyum sağlar.

Stres ile ilgili tanımların ortak özellikleri (a) Stres, kişi ve dış çevrenin etkileşimi sonucunda oluşur, (b) streste, bir tehlike/tehdit söz konusudur. Bu tehlikenin önemi kişinin değerlendirmesine bağlıdır. (c) Stres, organizmanın sadece bir bölümünü değil tümünü etkiler. (d) Stres, kontrol edilebilir bir tepki değildir. Yani stres nedeniyle meydana gelen fizyolojik değişiklikler kişinin kendi iradesiyle başlatılıp yine kendi iradesiyle durdurulamaz. Buna göre I-II ve IV stres ile ilgili tanımların ortak özellikleri arasında yer almaktadır. Doğru cevap E'dir.

Yakın kaybı, boşanma, eşle çatışma yaşama ve gidişatı iyi olmayan bir hastalığa sahip olduğunu öğrenme psikolojik stresörler arasında yer almaktadır. Psikolojik stresörler ruhsal örselenmelere neden olan etmenlerdir. Aile içi çatışmalar ise sosyal stresörlerden biridir. Sosyal stresörler, kişi ile çevre/toplum arasındaki etkileşimde ortaya çıkan stresörlerdir. Doğru cevap C'dir.