İŞ VE YAŞAMDA MOTİVASYON

Gestalt kuramını benimseyen bilim adamları yaratıcılık yerine “üretken düşünme” ve “sorun çözme” kavramlarını tercih ederler. Yaratıcı düşünebilmek için öncelikle sorunun yeniden yapılandırılması şarttır. Bu yeniden yapılandırma aşaması birey üzerinde belli bir gerilim yaratır ve bu gerilim, yaratıcı çıktının belirginleşmesinde olumlu bir rol oynar. Gestaltcılara göre yapısal doğruluk, parça doğruluktan daha önemlidir ve sorunun yapısal yönü, çözüm üretici yeniden yapılandırma sürecinin en önemli kriteridir.

Çağrışım kuramının temelleri İngiliz ampiristlerine kadar uzanan bir geçmişe sahiptir. Fikirler arasındaki çağrışımların düşünmenin temeli olduğunu savunan görüşe göre yaratıcılık, bu çağrışımların sayısına ve alışılmamış olmasına göre değer kazanır.

Kuramın en bilinen teorisyenlerinden olan ve “uzak çağrışım testi”ni geliştirmiş olan Sarnoff Mednick yaratıcı süreci; “çağrışım elemanlarını ya ihtiyaç duyulan çözümlere ya da bir şekilde yararlı çıktılara dönüştürecek kombinasyonların oluşturulması” olarak tanımlar. Mednick bireylerin farklı yaratıcılık seviyelerine sahip olduklarını savunarak, bireyin yaratıcılık düzeyinin çağrışımsal hiyerarşi ve dolayısıyla üzerinde çalışılan birleşik elemanların bilgi düzeyi ile doğru orantılı olduğunu söyler.

Algısal kurama göre yaratıcılık, güdülenmeyle ve dış dünyayla ilişki kurma ihtiyacıyla doğrudan bağlantılıdır. Algısal açıklık bir objeye farklı bakış açılarından yaklaşabilmeye olanak sağlarken, bu algısal eylem yoğun ilgiyle bir arada bulunur ve geleneksel düşünceyi yöneten kurallar tarafından sınırlandırılamaz.

Carl Rogers ve Abraham Maslow tarafından savunulan görüşe göre; yaratıcılık belli zümrenin ya da seçilmiş insanların sahip olduğu olağanüstü bir güç değildir. Her insan kendi içinde yaratıcıdır ama bu yaratıcılık toplumsal yaşantı içerisinde sınırlandırılabilmektedir. Çalışma ortamlarında yaşanan uzmanlaşmalar ve keskin ast-üst ilişkilerinden, aile yaşamı özelinde üstlenilmek zorunda kalınan rollere kadar uzanan geniş yelpaze; bireyin yaratıcılığını olumsuz yönde etkilemekte ve kısıtlamaktadır. Bu kurama göre yağlı boya tablo yapmakla yeni bir işkence aracı geliştirmek ya da bir ev kadınıyla bir atlet arasında yaratıcı ölçütlerde bir fark bulunmaz. Yaratıcılık kavramı; bir ürün, bir karakter, bir etkinlik, bir süreç ve bir tutum olarak değerlendirilir.

İnsancıl görüş her insanın ve her meslek grubunun yaratıcı olduğunu savunsa da, bu konuda karşıt görüşler mevcuttur. J. Holland, insanların iş alanı seçimlerini incelediği kitabında, altı temel mesleki branş belirlemiştir. Gerçekçi (realistic), sıradan (conventional), müteşebbis (enterprising), araştırmacı (investigative), sanata dönük (artistic) ve sosyal (social) sınıflandırmalarının içerisinde, yaratıcı insanların en çok sanata dönük, araştırmacı, sosyal ve müteşebbis iş alanlarında bulundukları saptanmıştır.

Bilişsel gelişim kuramı, bireyin konu üzerindeki bilgi düzeyinin yaratıcılığının boyutları açısından önemini vurgular. Birey ne denli bilgiliyse ortaya çıkarttığı ürün de o kadar yaratıcı olacaktır. Ünitenin ilerleyen bölümlerinde bu yaklaşımın tersini savunan görüşlere de değineceğiz.

Geliştirilmiş olan kuramlar yaratıcılığı farklı açılardan ve farklı etkenlere dayandırarak incelemişlerdir. Yaratıcılığı ve yaratıcı çıktıyı etkileyen onlarca kriter olmasına rağmen, yaratıcı süreç genellikle benzer bir patikadan ilerleyerek yol alır. Yaratıcı sürecin aşamaları şunlardır:

Yaratıcılığın ilk aşamasını “zihinsel geviş getirme” olarak adlandırmak mümkündür. Bu aşama durağan bir yapıdan ziyade, içgüdüsel ve risk almaya açık olan bir yapı sergiler. Fikirler arasında bağlantılar kurulur, kötü fikirler geliştirilir ve çöpe atılır. Elmas bulmak için kömür ayıklamaya benzeyen bir süreç sonrasında iç ses, devamında derin duygu devreye girer. Bu ilk süreç fazlasıyla serbest bir adım gibi görünmekle beraber, iş hayatının hızlı temposu içinde çabuk geçilmesi gereken bir aşamadır. Bunun yapılabilmesi için zihinsel geviş getirme aşamanın öncesine bir çözümleme (bilgilenme) süreci eklenmeli, kurulan hayaller önceden biriktirilmişhammaddeler üzerine inşa edilmelidir.

İkinci aşama “arıtma” olarak adlandırır. Zihinsel geviş getirme aşaması belli prosedürler üzerinden yürümediği için aklın yön duygusunun kaybolması kuvvetli bir ihtimaldir. Bazı fikirlerin biraz dinlenmesi ve netleşmesi gerekir. Bulunan fikirleri gereksiz ayrıntılardan ayrıştırmak, amaca yönelik ayrıntıların da fikirlere entegrasyonu burada yapılır. Fikirlerin artı ve eksi yönlerinin değerlendirilmesi, yaratıcı kişileri mükemmele götürmeye yarayan rutin bir süreçtir. Beethoven’dan İbn-i Sina’ya kadar pek çok yaratıcı deha, işlerini tekrar tekrar gözden geçirmeleri ile tanınırlar.

Üçüncü aşamada yaratıcılar fikirlerini “kuluçka”ya bırakarak bir uyku hali içine girerler. Burada doğrudan girişilecek bir çaba söz konusu değilken, üzerinde çalışılan sorunu tamamen unutmak son derece yararlı sonuçlar doğurur. Kişi rutin işleriyle uğraşırken arada bir fikirleriyle ilgilenir. Yaratıcı insanların yarıda bırakılmış fikirlerle uğraşmaktan zevk aldıkları bilinir. Parlak yaratıcı fikirler çoğunlukla çalışmaya ara verildiği dinlenme zamanlarında ortaya çıkar. Albert Einstein’ın bir arkadaşına; “neden en iyi fikirler sabah tıraş olurken aklıma geliyor?” diye sorması buna iyi bir örnektir.

“Aydınlanma” ya da “doğum” aşaması, nihayet sezgi ve hayal gücünün daha önceki akılcı çözümlemeyle karışması, bir bileşime ulaşmasıdır. Yorucu bir süreçten geçen yaratıcı birey emeklerinin karşılığını almıştır.

Yaratıcı bireylerin karakteristik kişilik özelliklerini belli başlıklar altında toplamak mümkündür.

Bazı sorunlar son derece yaygın ve sıradandır. Dolayısıyla çözümleri de uzun zaman önce geliştirilmiştir. Pek çok kez doğruluğu kanıtlanmış bir çözüm veya süreci uygulamak, o sorunu ortadan kaldırmak için son derece uygundur. Bu sayede masraflardan ve zamandan tasarruf etmek, gereksiz gerilimlerden korunmak da mümkündür. Günümüzde formalite ve prosedürlerden oluşan sistemlerle çevrelenmişdurumdayız. Kimi zaman sıkıcı olabilen bu durum, sistem doğru işletildiğinde aslında hayatımızı kolaylaştırmaktadır.

Bir tren makinisti olduğunuzu düşünün. İşinizin büyük kısmı prosedürleri uygulamak olacaktır. Çünkü trenler kendileri için tasarlamış raylar üzerinde, kısıtlı manevralarla ilerlerler. Ayrıca hangi bölgede hangi hızla gidecekleri de önceden belirlenmiştir. Yani sorunlar üzerinde önceden çalışılmış ve kesin çözümler üretilmiştir. Bu sayede tren yolculuğu en güvenli ve ekonomik seyahat biçimidir.

Rutin yöntemde hangi durumda ne yapacağınız keskin çizgilerle belirlenmiştir ve gerçekleştireceğiniz eylemin riskleri minimize edilmiş durumdadır. Ne yazık ki hayatta her şey bu denli net değildir. Bazı durumlarda atacağınız adım öncesinde bilgiye ihtiyacınız olacaktır. Doktora tezi yazan bir öğrenci, iki ülke arasındaki olası savaşı engellemeye çalışan bir diplomat ve bir ürünün hedef kitlesinin ne tür mesajlardan etkilendiğini merak eden bir reklamcı daha çok bilgiye ihtiyacı olan kişilere örnektir. Elde edilecek sonuç için bilgilerin aydınlattığı yol izlenecektir.

Bazen kestirmeden sonuca ulaşmanız ve üstesinden gelmeniz gereken durumlar olur. Bu tarz sorunlar için geliştirilmiş prosedürler yoktur ve önce bilgi toplayacak kadar uzun bir süreniz her zaman olmayabilir. Pratik olmanız ve etkin şekilde soruna çözüm üretmeniz gerekecektir. İnisiyatif kullanmanız ve aktif şekilde soruna eğilmeniz büyük önem taşır.Pratik yöntemin bir diğer özelliği ise esnekliktir. Bulduğunuz çözüm prosedürlere ve detaylı bilgilere dayanmadığı için yanılma payı barındırmaktadır. Bu yüzden kararınızdan geri dönebilmeli ve yeni planlar geliştirebilir bir düşünme disiplini geliştirmelisiniz. Sorunu sürekli izleyerek, geliştirilen çözümün etkililiğini kontrol etmek kalıcı bir başarının temel anahtarı olacaktır.

Küçük bir çocuğun ana sınıfında yaptığı resimden, herkesi güldüren hikayeler uyduran yaşlı bir adama kadar hemen herkes veya her şey günlük hayatta “yaratıcı” olarak nitelenebilir.

Yaratıcılık yolunda ilk adım motivasyonla ilgilidir. Yaratıcılığın önemli bileşenlerinden biri olan motivasyon eksik olduğunda kişi yaratıcılık konusunda düşünceyi harekete geçirmede sıkıntı yaşayabilir.

Doğurmak, yaratmak, meydana getirmek anlamında kullanılır. Bilinen şeylerden yararlanarak yepyeni şeyler üretmek ya da daha önce rastlanmamış kombinasyonlar ortaya çıkartmak da olabilir.

Torrance’a göre yaratıcılık; sorunlara, bozukluklara, bilgi eksikliğine, kayıp öğelere, uyumsuzluğa karşı duyarlı olma; güçlüğü tanımlama, çözüm arama, tahminlerde bulunma veya eksikliklere ilişkin denenceler geliştirme, bu denenceleri değiştirme ya da yeniden sınama, daha sonra da sonucu başkalarına iletmektir.

Sigmund Freud çalışmalarının belli kısımlarında yaratıcılığa değinmesine rağmen, psikoanalitik kuram içerisinde yaratıcılığı daha kapsamlı bir biçimde ele alan bilim adamları Ernst Kris ve Lawrence Kubie olmuştur.

Torrance ise “Guiding Creative Talent” adlı kitabında Kubie ile tam zıt bir görüşte yer alarak, bireyin günlük yaşamdaki stresten uzaklaşabilmek ve psikolojik rahatsızlıklardan korunabilmek için yaratıcılığa ihtiyaç duyduğunu söyler.

Çağrışımsal düşünme, yaratıcılık gerektiren durumlarda sıkça kullanılan beyin fırtınası yöntemlerinden de biridir. “Eski elemanlardan yeni kombinasyonlar üretmek” olarak tanımlanan yöntem, Guilford tarafından geliştirilen uzaksak düşünme (divergent thinking), Edward de Bono tarafından geliştirilen yatay düşünme (lateral thinking), J. Gordon tarafından geliştirilen analojik düşünme (analogical thinking) metodlarıyla da paralellikler gösterir.

Carl Rogers ve Abraham Maslow tarafından savunulan görüşe göre; yaratıcılık belli zümrenin ya da seçilmiş insanların sahip olduğu olağanüstü bir güç değildir. Her insan kendi içinde yaratıcıdır ama bu yaratıcılık toplumsal yaşantı içerisinde sınırlandırılabilmektedir.

zihinsel geviş getirme, arıtma, “kuluçka”ya bırakma, Aydınlanma” ya da “doğum

Yaratıcılık ve Yaş, Yaratıcılık ve Deneyim, Yaratıcılık ve Zeka, Yaratıcılık ve Zamanlama, Yaratıcılık ve Alkol-Uyuşturucu Maddeler, Yaratıcılık ve Çalışma Ortamı