İŞ VE YAŞAMDA MOTİVASYON

Genel olarak kişilik, bireyin kendine özgü duygu, düşünce ve davranış örüntüsü olarak kabul edilmektedir. Bu duygu, davranış ve düşüncelerin kişilik özelliği olabilmesi için değişik zaman ve durumlarda değişmemesi gerekir. O halde kişilik bir yanda bireyi diğerlerinden ayıran, onu kendisi yapan farklılıklardır; şu şartla; bu farklılıkların hep tekrarlanması ve uzun ömürlü olması gerekir. “Yedisinde ne ise 70’inde de odur” özdeyişi kişiliğin bu değişmezlik özelliğine işaret etmektedir.

KİŞİLİK KURAMLARI

Kişiliğin nasıl oluştuğu ve özellikleri konusundaki kuramlar burada dört başlık altında gruplanmıştır. Bunlar;

Psikodinamik Kuramlar

Bu ad altında yer alan kuramlar, davranışı kişideki bilinç dışı psikolojik dinamiklerle açıklamaktadırlar. Bilinçdışı, doğuştan var olan (biyolojik) ve bireyin davranışlarını yönlendiren bir enerjidir. Bu ad altındaki bütün kuramların ortak yanı kişiliğin bilinç dışı süreçlerle belirlendiği ve en iyi şekilde yaşam süreci içinde anlaşılabileceğidir. Bu başlık altındaki kuramların öncüsü Sigmund Freud’dur. Gruba giren öteki kuramcılar, hep Freud’dan yola çıkarak onun kavram ve yaklaşımlarını kısmen kabul etmiş, değiştirmiş ya da kısmen reddetmişlerdir.

Freud’a göre kişiliği oluşturan üç yapı vardır: İd, ego ve süper-ego. İd doğuştan var olan, sürekli doyum arayan bilinç dışı istek ve dürtülerden oluşmaktadır. Davranışlarımızın altında yatan psikolojik enerjinin kaynağıdır. İd haz ilkesine göre çalışır; isteklerinin hiç ertelemeden-hemen karşılanmasını ister. İdin itmeleri bilinçaltı dürtülerdir ve birey çoğu kez bu dürtülerin farkında değildir. İd, sonucu ne olursa olsun arzusunun hemen yerine getirilmesini ister; ama bu her zaman hatta sıklıkla mümkün olmaz. O zaman kişi; güdüsünü doyuracak, dolayısıyla rahatsız edici duygudan kurtulmasına yardım edecek hayaller kurar. İdi davranışa yönlendiren motivasyon haz arayışına yöneliktir. İd davranışlarımızı yöneten yegâne yapı olsaydı; insanoğlunun hayvandan pek farkı kalmazdı. İdden gelen isteklerin; ortamın ve koşulların gereklerine uygun yollarla doyurulmasını sağlayan kişilik yapısının adı ise egodur. Dolayısıyla ego idi denetim altında tutmaya çalışan kişilik yapısıdır. “Gerçeklik ilkesi” ne göre işler. İd “hemen istiyorum” der, ego “koşullar uygunsa istediğini verebilirim” der. Dolayısıyla egonun esas görevi idin arzu ve dürtülerini yerine getirmek olduğunu bilir ve hep o yönde çaba gösterir (Cüceloğlu, 1992). Ego ide yol gösterir ama iyi-kötü gibi kavramlarla ilgilenmez. Koşullar uygunsa ide “haydi yap” izni verir. Görüldüğü gibi ego, hem idi memnun etmeye çalışır, hem de süper-egonun azarlamalarından kurtulmak ister. Dolayısıyla ego; idin isteklerinin, süper-ego tarafından onaylanan şekilde akla ve ahlaki değerler uygun olarak doyurulmasına çalışır.

Kişiliğin gelişimi: Freud’un kişilik kuramı, doğumdan sonraki gelişim sürecinde cinsel dürtülerin doyurulma biçimi üzerine kurulmuştur. Eğer çocuk; aşağıda açıklanan dönemleri temsil eden herhangi bir vücut bölgesindeki zevkten mahrum edilirse (ya da aşırı doyum sağlarsa), cinsel enerjisinin bir kısmı o bölgede kalır ki buna saplanma denilmektedir. Saplanma cinselliğin tam olarak gelişmemesine ve belli kişilik özelliklerine yol açar. Oral dönem doğumdan 18. aya kadarki dönemi kapsar. Bebek bu dönemde cinsel dürtülerini emme, yutma ve dişleri çıkmaya başladığında ise ısırma ve çiğneme ile doyuma ulaştırır. Bu dönem çocuklarının davranış motivasyonları altında oral haz bulunmaktadır. Oral istekleri aşırı derecede karşılanan bebekler ileride aşırı iyimser ve bağımlı olmaktadırlar. Az doyum sağlayanlar ise kötümser ve saldırgan kişiler haline gelmektedirler. Bu dönemlerin ilk üçü aşağıda özetlenmiştir. Anal dönem 18 ay ile 3,5 yaş arasını kapsar. Bu dönemde tuvalet eğitimi önem kazanır. Tuvalet eğitiminde anne-babanın baskıcı davranması; ileride aşırı düzenli, inatçı ve cimri kişilik gelişimiyle sonuçlanabilmektedir. Fallik dönem 3-5 yaş arası dönemi kapsar. Bu dönemde çocuklar cinsel organlarını keşfederler. Fallik dönemde kızlar babaya, erkekler anneye aşırı bağlılık duyarken; kızlar anneyi, erkekler ise babayı kıskanırlar. Freud erkek çocuklarda bu duyguya, Oedipus karmaşası (kompleksi) adını vermiştir. Kızlardaki babaya duyulan aşk ve anneyi kıskanmayı içeren duyguya ise Elektra karmaşası demiştir. Çocuklar bu döneme saplandıklarında; erkekler cinsel güçleriyle övünüp kadınları küçük görürken, kızlar fettan olurlar. Benlik değerleri düşük, utangaç ve değersizlik duyguları yaşarlar. Fallik dönemin sonunda çocuk; cinselliğe olan ilgisinin kaybolduğu gizil döneme girer. Ergenliğe geldiğinde cinsel duygular bu kez coşacak ve erişkin cinselliğine evrilecektir; bu genital dönemdir.

Carl Jung, Freud’un temel düşüncelerine farklı yorumlar getirmiştir. Örneğin Freud idi (bilinçdışını), “doyum ve heyecan arayan dürtülerin kaynayan kazanı” olarak nitelerken; Jung bilinçdışını egonun güç ve yaşam kaynağı olarak görmektedir. Ayrıca bilinç dışını “kişisel bilinçdışı” ve “ortak bilinçdışı” olarak ikiye ayırmaktadır. Kişisel bilinçdışında, bastırılmış ya da gelişmemiş düşünceler ile unutulmuş yaşantılar yer almaktadır. Jung’un en özgün kavramı olan ortak bilinçdışı ise, geçmiş kuşaklardan aktarılmış davranış örüntüleri ve anılardan oluşmaktadır. Jung ortak bilinç dışına arketip adını verir. Kelime anlamıyla kalıp, şablon, ilk-tip şeklinde ifade edilen arketipler, gerçekte insan kültürünü oluşturan yapıtaşlarıdır. İnsanlar uzun dönemler boyunca karşılaştığı benzer olayları bir süre sonra belli davranış kalıplarına oturtmuş ve bu kalıpları kuşaktan kuşağa aktarmaya başlamıştır. Bunun sonucunda bireyin anne, baba, erkek, kadın gibi roller; geçimini sağlamak, eş ve arkadaş bulmak, yolculuğa çıkmak vb. arketip şablonlar ortaya çıkmıştır. Kişiliğin oluşmasında etkili olan arketipe Jung,” persona” adını vermektedir. Persona, kişiliğimizin öteki insanlar tarafından algılanan kısmıdır. Siz buna öteki insanlara göstermek için taktığımız maske de diyebilirsiniz.

Rotter’a göre denetim odağı insanların durumları değerlendirdikleri bir ön beklenti ya da bilişsel bir stratejidir. İç denetim odağı olan insanlar kaderlerini denetleyebileceklerine inanırlar. Dış denetim odağı olanlar ise kaderlerini denetleyebileceklerine inanmazlar. Onların geleceğini şans, kader ya da başkaları belirler; yaşamlarını değiştirmede kendilerinin yapabilecekleri bir şey olmadığına inanırlar. Uyuşturucu kullanımı, depresyondaki insanların hareketsizliği ve okuldan kaçma gibi davranışlar dış denetim odağı ile ilgilidir.

Ayırıcı özellikler kuramı, kişilik özelliklerini sözlüklerdeki (yani dildeki) anlamların çözümlenmesiyle saptamaya çalışmıştır. “Sözlüksel yaklaşım” olarak da isimlendirilen bu kurama göre kişilik özellikleri, insanların birbirlerini tanımlarken kullandıkları kelimelerde gizlidir. Dolayısıyla insan özelliklerinin konuşulan dilde olduğunu ileri sürmektedirler. Bu inanışın sonucu olarak bilim insanları Galton, 1884), kişilikle ilgili kelimelerden oluşan sözlükler hazırlamışlardır. Yapılan bir taramada; İngilizcede, kişilik özelliği denilebilecek 18 bin sözcük bulunmuştur. Bunlardan 2800 sözcük, çoğu psikologun kişilik özelliği diyebileceği yerleşmiş özellikleri göstermektedir. Anlamları aynı ve benzer olan sözcükler çıkarıldığında, bu sayı 200’e düşmektedir. Psikolog Raymond Cattell (1965) faktör analizi tekniği ile insanları bu 200 özellik açısından derecelendirdiğinde, çeşitli özelliklerin gruplar oluşturduğunu bulmuştur. Sözgelimi kararlı ve tutarlı olarak kabul edilen kişi, aynı zamanda sorumlu, düzenli, dikkatli ve duygusal açıdan dengeli olarak tanımlanabilir; ama uçarı, dengesiz ve ihmalci olarak tanımlanamaz. İş yaşamında kimin-hangi kişilik özelliğine sahip olanların üst kademelere yükselebileceğini kestirebilme isteği pek çok araştırmanın konusu olmuştur. Bu araştırmalar göstermiştir ki bazı kişiler iş yaşamında yükselme ihtiyacı duymaktadırlar. Öte yanda iş dünyasının başarı ya da başarısızlığında etkili olabilecek insanların hangi niteliklere sahip olmaları gerektiği; insanların ayırıcı kişilik özellikleri üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır.

Makyavelizm. İtalyan düşünür ve politikacı Niccolo Machiavelli’nin düşünceleri üzerine kurulu bir yaklaşımın adıdır. Makyavelist özelliği yüksek olan insanlar yararcı, diğer insanlara mesafeli, sonuçlara göre davranan insanlardırlar. Bunlar çıkarları için başkalarını kullanırlar, ikna olması zor insanlardır, ama başkalarını kolayca ikna edebilmektedirler. Toplu iş sözleşmelerinde, ya da ödülün söz konusu olduğu durumlarda yaratıcı ve başarılı olma olasılığım yüksektir. Dolayısıyla bu tür insanlar kendi yararları söz konusu olduğunda, insanları ikna etmenin gerekli olduğu durumlarda daha iyi motive olabilmektedirler.

Fallik dönem 3-5 yaş arası dönemi kapsar. Bu dönemde çocuklar cinsel organlarını keşfederler. Fallik dönemde kızlar babaya, erkekler anneye aşırı bağlılık duyarken; kızlar anneyi, erkekler ise babayı kıskanırlar. Freud erkek çocuklarda bu duyguya, Oedipus karmaşası (kompleksi) adını vermiştir. Kızlardaki babaya duyulan aşk ve anneyi kıskanmayı içeren duyguya ise Elektra karmaşası demiştir. Çocuklar bu döneme saplandıklarında; erkekler cinsel güçleriyle övünüp kadınları küçük görürken, kızlar fettan olurlar. Benlik değerleri düşük, utangaç ve değersizlik duyguları yaşarlar.

Psikanaliz terimi hem Freud’un kişilik kuramının, hem de onun geliştirdiği tedavi yönteminin adıdır. Doğru cevap B seçeneğinde verilmiştir.

Jung’un en özgün kavramı olan ortak bilinçdışı, geçmiş kuşaklardan aktarılmış davranış örüntüleri ve anılardan oluşmaktadır. Jung ortak bilinç dışına arketip adını verir. Kelime anlamıyla kalıp, şablon, ilk-tip şeklinde ifade edilen arketipler, gerçekte insan kültürünü oluşturan yapıtaşlarıdır. Doğru cevap A seçeneğinde verilmiştir.

Kişiliğin oluşmasında etkili olan arketipe Jung,” persona” adını vermektedir. Persona, kişiliğimizin öteki insanlar tarafından algılanan kısmıdır. Doğru cevap D seçeneğinde verilmiştir.

Alfred Adler, zayıflıkla mücadele ederek kusursuza ulaşma çabasına “ödünleme” adını vermektedir. Doğru cevap C seçeneğinde verilmiştir.

Karen Horney, insan gelişiminde sosyal statü ve sosyal roller gibi kültürel öğelerin biyolojik etkenlerden daha önemli olduğuna inanmaktadır. Kadınları erkeklerden ayıran kişilik özelliklerinin de anatomik değil kültürel olduğunu savunmuştur. Bu sebeple doğru cevap C seçeneğidir.

Erik Erikson kişilik gelişiminde sekiz basamak belirlemiş ve her basamaktaki başarının önceki basamaklardaki uyuma bağlı olduğunu belirtmiştir. Bu basamaklardan sonuncusu 'benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk'tur. Yaşlılıkla birlikte ölüm fikrine de alışmak gerekir. Bazı insanlar için bu dönem bir umutsuzluk dönemidir. Önceki yıllarda yaşanan çatışmaları başarıyla çözebilmiş olanların ölüm korkusu daha zayıftır. Sorunun doğru cevabı E seçeneğinde verilmiştir.

Psikanalitik kuramcılar, davranışın bilinçli değil bilinç-dışı belirleyicilerini; neyin öğrenildiğini değil nasıl öğrenildiğini, normal olanı değil normal dışı olanı, şimdiyi değil geçmişi ve göreli olarak az sayıda motife önem vermişlerdir. D seçeneği bu ifade ile çeliştiği için sorunun cevabı bu seçenektir.

Carl Rogers’ın “kendini gerçekleştirme eğilimi” adını verdiği kuramına göre, eğer kendinizi “zeki” ve “atletik” olarak düşünürseniz, bu benlik algınıza uygun yaşar ve davranırsınız. Doğru cevap E seçeneğinde verilmiştir.

Kişiliğin nasıl oluştuğu ve özellikleri konusundaki kuramlar burada dört başlık altında gruplanmıştır. Bunlar;

• Psikodinamik kuramlar

• İnsancıl kuramlar

• Ayırıcı özellik kuramları

• Sosyal öğrenme kuramlarıdır.

Oral dönem doğumdan 18. aya kadarki dönemi kapsar. Bebek bu dönemde cinsel dürtülerini emme, yutma ve dişleri çıkmaya başladığında ise ısırma ve çiğneme ile doyuma ulaştırır.