İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU

5510 sayılı Kanun iş kazası, meslek hastalıkları, hastalık ve analık sigortalarını, “Hizmet Akdiyle veya Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışan Sigortalıların Tabi Olduğu Kısa Vadeli Sigorta Hükümleri” başlığı altında 13-25. maddeler kapsamında düzenlenmektedir. Hatırlanacağı gibi 4/1-a sigortalıları, çoğunluğu hizmet akdiyle çalışan bağımlı çalışanlardır. 4/1-b sigortalıları bağımsız çalışanlar ve 4/1-c sigortalıları ise kamu kesiminde çalışanlardır. Kamu çalışanlarının durumu 5510 sayılı Kanun’un 5. Bölümünde ayrıca düzenlendiği için onlara kısa vadeli sigorta hükümleri uygulanmayacaktır. Bir diğer dikkat edilmesi gereken husus ise kısa vadeli sigorta kollarından sadece parasal yardım yapılması, sağlık hizmeti verilmemesidir. Sağlık hizmetleri ileride değinileceği gibi genel sağlık sigortası hükümlerine göre verilecektir.

Sosyal sigortaların finansmanında, fon biriktirme (kapitalizasyon) ve dağıtım yöntemleri uygulanmaktadır. Uzun vadeli sigorta kollarında yani malullük, yaşlılık ve ölüm sigortalarında fon biriktirme (kapitalizasyon) yöntemi, iş kazası ve meslek hastalığı sigortasından yapılan uzun süreli ödemelerde fon biriktirme (kapitalizasyon) yöntemi, iş kazası ve meslek hastalığı sigortasından yapılan kısa süreli ödeme ve hizmetlerde ise dağıtım yöntemi uygulanmaktadır. Hastalık, analık ve genel sağlık sigortasında dağıtım yöntemi uygulanmaktadır. İşsizlik Sigortası Kanunu ise fon oluşturulmasını zorunlu kılmaktadır.

İşsizlik sigortası, ülkemizde en geç uygulanmaya başlayan sigorta koludur. İşsizliğin kişiler üzerinde yarattığı olumsuz sonuçların azaltılmasına yönelik olarak 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu 25.08.1999 tarihinde (RG, T.08.09.1999, S.23810) kabul edilmekle birlikte Kanunun yürürlüğe girme tarihi 01.06.2000 tarihine bırakılmıştır. İşsizlik sigortası, 5510 sayılı Kanun kapsamında değil bağımsız bir kanun olarak düzenlenmiştir. İşsizlik sigortasının primleri sigortalı, işveren ve devlet payı olarak Kanunda düzenlenmiştir. Buna göre işsizlik sigortası primi, sigortalının 5510 sayılı Kanunun 80. ve 82. maddelerinde belirtilen prime esas aylık brüt kazançlarından %1 sigortalı, %2 işveren ve %1 devlet payı olarak alınacaktır. İsteğe bağlı sigortalılardan ise %1 sigortalı ve %2 işveren payı alınır (İSK m.49/1).

Uzun vadeli sigorta kolları yani malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı, sigortalının prime esas kazancının %20’sidir. Bunun %9’u sigortalı hissesi, %11’i ise işveren hissesidir (SSGSSK m.81/1, a). 5510 sayılı Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrası (b) bendi uyarınca sigortalı olanlar primin tamamını kendileri öderler. Kanunda belirtilen fiili hizmet süresi zammı uygulanan işlerde Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının (a) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için uygulanacak malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı %20 oranına, 40. maddeye göre 60 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1 puan, 90 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1,5 puan, 180 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3 puan eklenmek suretiyle hesaplanır (SSGSSK m.81/1, b, 1). Fiili hizmet süresi zammına tabi olup Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrası (c) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için ise uygulanacak malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı %20 oranına, 40. maddeye göre 60 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3,33 puan, 90 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 5 puan, 180 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 10 puan eklenerek belirlenir. Bu şekilde bulunan oran ile bu maddenin (a) bendinde belirtilen %20 oranı arasındaki farka ait primin tamamı işveren tarafından ödenir (SSGSSK m.81/1, b, 2).

Sosyal risklerin çeşitli şekilllerde sınıflandırılması mümkündür. Ortaya çıkış nedenlerine göre riskler; fizyolojik riskler (hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm), mesleki riskler (iş kazaları ve meslek hastalıkları) ve sosyo ekonomik riskler (işsizlik, evlenme, çocuk sahibi olma ve konut ihtiyacı) şeklinde sınıflandırılabilir. Bir diğer sınıflandırmada ise sonuçlarına göre sosyal riskler gelir azalışına yol açan riskler (hastalık, analık, malullük, yaşlılık, ölüm, iş kazaları ve meslek hastalıkları ve işsizlik) ve gider artışına yol açan riskler (hastalık, analık, malullük, ölüm ve iş kazaları ve meslek hastalıkları) şeklinde ayrılabilir (Tuncay ve Ekmekçi, 2011, s.7-8; Güzel-Okur ve Caniklioğlu, 2009, s.3-5; Dilik, 1992, s.70- 112; Arıcı, 1999, s.8-25; Uşan, 2009, s.29).

Sanayileşmenin artmasına bağlı olarak toplum yapısında ortaya çıkan değişikliklerle sosyal risklerin sayısında da artış olmuştur. Geleneksel sosyal güvenlik tekniklerinin kişileri sosyal risklere karşı koruma konusunda etkileri giderek azalmıştır. Bu duruma bağlı olarak toplum hayatında kişilerin sosyal risklere karşı korunmasını sağlamak amacıyla yeni teknikler gündeme gelmiştir. Sosyal güvenliğin tarihsel gelişimi içinde önce sosyal yardımlar, daha sonra sosyal sigortalar ve sonrasında devletçe bakılma yönteminin ortaya çıktığı görülmektedir. Günümüzde sosyal güvenlik sosyal sigorta, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler ile devletçe bakılma ile sağlanmaktadır.

Sanayi Devrimi’nin İngiltere’de yaşanmasına rağmen Almanya’da Bismarck tarafından oluşturulan sosyal güvenlikle ilgili ilke ve uygulamaların modern sosyal güvenlik uygulamaları içinde ilk ve önemli bir yeri vardır. Bismarck, sosyal sigorta sisteminin öncüsü olarak kabul edilmektedir. Bu sistem, özel sigorta tekniğinin uygulanmasına dayanmaktadır. Sistem zorunluluk esasını temel almakta, finansmanı işçi, işveren primleri ile Devletin genel bütçeden yaptığı katkı ile sağlanmakta ve kişiler prim ödemek suretiyle yararlanmaktadırlar. Almanya’nın sistemi daha sonra diğer Avrupa ülkeleri tarafından da uygulanmıştır (Uşan, 2009, s.35; Güzel-Okur ve Caniklioğlu, 2009, s.19; Dilik, 1992, s.46-50).

Sosyal güvenlikte reform çerçevesinde 16.05.2006 tarihinde kabul edilen ve 20.05.2006 tarihinde yürürlüğe giren 5502 sayılı “Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu” ile kurulan Sosyal Güvenlik Kurumu, çalışma ilişkisinin niteliğine bağlı olarak farklı sosyal güvenlik kurumlarına bağlı olan sigortalıları bünyesine almıştır. Bu Kanunla Sosyal Sigortalar Kurumu, T.C. Emekli Sandığı ve Bağ-Kur’un tüzel kişilikleri sona erdirilmiş ve Sosyal Güvenlik Kurumu altında toplanılmışlardır. Farklı sosyal güvenlik kanunlarına tabi olanları tek bir kanunun içinde düzenlemeyi amaçlayan 5510 sayılı “Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu” 31.05.2006 tarihinde kabul edilmiştir. Kanun işçi, memur ve bağımsız çalışanların sosyal sigorta haklarını düzenlemekte ve genel sağlık sigortası hükümlerini içermektedir. Kanunun yürürlük tarihi 01.01.2007 olarak belirlenmekle birlikte bazı maddeleri Anayasa Mahkemesi (T.15.12.2006, E.2006/111, K.2006/112) tarafından iptal edilmiş ve bazı maddelerinin de yürürlüğü durdurulmuştur. Kanun, 2008 yılında kademeli olarak yürürlüğe girmiş ve 01.10.2008 tarihinde genel olarak yürürlüğe girmiştir. 5510 sayılı Kanunda da zaman zaman değişiklikler yapılmıştır.

Sosyal Güvenlik Kurumu, kamu tüzel kişiliğine haiz, idari ve mali açıdan özerk bir kuruluş olup Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın ilgili kuruluşudur (SGKK m.1/2). Ayrıca Kurum, Sayıştay’ın denetimine tabidir (SGKK m.1/3).

İsteğe bağlı sigortalılar için prim oranı, prime
esas kazancın alt ve üst sınırı arasında sigortalı tarafından
belirlenen prime esas aylık kazancın %32’sidir.
Bunun %20’si uzun vadeli, %12’si ise genel
sağlık sigortası prim oranıdır (SSGSSK m.52/I).

ILO’nun 28.06.1952 tarih ve 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Şartlarına İlişkin Sözleşmesi’nde 9 tane sosyal risk tanımlanmakta ve bunların tümüne ya da bir bölümüne karşı üye devletlerin sosyal koruma sağlaması istenmektedir. Sözleşmeye göre bu riskler iş kazaları ve meslek hastalıkları, hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm, işsizlik ve ailevi yüklerdir.

5510 sayılı Kanunun 4. maddesinde kısa ve uzun vadeli sigorta kolları açısından sigortalı sayılanlar sıralanmıştır. Buna göre, a. Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar sigortalı sayılırlar. Ayrıca sigortalılığa ilişkin hükümler, işçi sendikaları ve konfederasyonları ile sendika şubelerinin başkanlıkları ve yönetim kurullarına seçilenler, bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan film, tiyatro, sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları ile müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri diğer uğraşları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar ile düşünürler ve yazarlar, mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere yabancı uyruklu kişilerden hizmet akdi ile çalışanlar, 4081 sayılı Çiftçi Mallarının Korunması Hakkında Kanunu’na göre çalıştırılanlar, 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu’nda belirtilen umumi kadınlar, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından düzenlenen kurslarda usta öğretici olarak çalıştırılanlar, kamu idarelerinde ders ücreti karşılığı görev verilenler ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 4. maddesinin (C) bendi kapsamında çalıştırılanlar hakkında da uygulanacaktır.

Sosyal güvenlik sistemini bireysel-özel fonlama esasına dayandırması nedeniyle Şili’nin bu açıdan özel bir yeri vardır. Şili, sosyal güvenlik sistemini 1982 yılından itibaren tamamen özelleştirmiştir. Bireylere sosyal güvenlik primlerini, özel sigorta şirketlerinin veya bankaların kurdukları özel fon yönetimi kuruluşlarına ödeme zorunluluğu getirilmiştir. Bu sistemde, bireysel tasarruf (fon) yönetimi esası benimsenmiştir. Sigortalılar, emeklilik fonlarını seçme ve bir fondan diğerine geçme hakkına sahiptirler (Tuncay ve Ekmekçi, 2011, s.34-35; Uşan, 2009, s.36).

Kurumun prim ve diğer alacakları, ödeme süresinin dolduğu tarihi takip eden takvim yılı başından başlayarak 10 yıllık zamanaşımına tabidir (SSGSSK m.93/2).

Sosyal sigortalar anlamında sigortalılık, kişilerin isteğine bırakılmamıştır. Sigortalılık, zorunluluk esasına dayanmaktadır. Bununla birlikte mevzuatımızda, isteğe bağlı sigortalılık da düzenlenmiştir. İsteğe bağlı sigorta, kişilerin isteğe bağlı olarak prim ödemek suretiyle uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tabi olmalarını sağlayan sigortadır (SSGSSK m.50/1).

5510 sayılı Kanunun 4. maddesinde kısa ve uzun vadeli sigorta kolları açısından sigortalı sayılanlar sıralanmıştır. Buna göre, a. Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar sigortalı sayılırlar. Ayrıca sigortalılığa ilişkin hükümler, işçi sendikaları ve konfederasyonları ile sendika şubelerinin başkanlıkları ve yönetim kurullarına seçilenler, bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan film, tiyatro, sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları ile müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri diğer uğraşları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar ile düşünürler ve yazarlar, mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere yabancı uyruklu kişilerden hizmet akdi ile çalışanlar, 4081 sayılı Çiftçi Mallarının Korunması Hakkında Kanunu’na göre çalıştırılanlar, 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu’nda belirtilen umumi kadınlar, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından düzenlenen kurslarda usta öğretici olarak çalıştırılanlar, kamu idarelerinde ders ücreti karşılığı görev verilenler ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 4. maddesinin (C) bendi kapsamında çalıştırılanlar hakkında da uygulanacaktır. b. Köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan ise ticari kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar, gelir vergisinden muaf olup esnaf ve sanatkar siciline kayıtlı olanlar, anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortakları, tarımsal faaliyette bulunanlar ve 6132 sayılı At Yarışları Hakkında Kanuna tabi jokey ve antrenörler hakkında da uygulanır.

Sosyal risklerin çeşitli şekilllerde sınıflandırılması mümkündür. Ortaya çıkış nedenlerine göre riskler; fizyolojik riskler (hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm), mesleki riskler (iş kazaları ve meslek hastalıkları) ve sosyo ekonomik riskler (işsizlik, evlenme, çocuk sahibi olma ve konut ihtiyacı) şeklinde sınıflandırılabilir.

Bir diğer sınıflandırmada ise sonuçlarına göre sosyal riskler gelir azalışına yol açan riskler (hastalık, analık, malullük, yaşlılık, ölüm, iş kazaları ve meslek hastalıkları
ve işsizlik) ve gider artışına yol açan riskler (hastalık, analık, malullük, ölüm ve iş kazaları ve meslek hastalıkları) şeklinde ayrılabilir.

İşsizlik açıklamalardan da görüldüğü üzere fizyolojik bir risk değil sosyoekonomik riskler arasında yer almaktadır. Sorunun Doğru Cevabı D Şıkkıdır

Modern sosyal güvenlik teknikleri sosyal sigorta, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler ile devletçe bakılmadır. Sosyal sigorta, sosyal güvenlik tekniklerinin
en yaygın ve en gelişmiş olanıdır. Sosyal sigorta da, esas olarak sigortacılık ilke ve
tekniklerinden yararlanır. Bununla birlikte, özel sigortalar bireysel eşitlik ilkesine bağlı olarak çalışırken sosyal sigortalar da karşılıklı yardımlaşma ve dayanışma esasları hakimdir. Dolayısıyla sosyal sigorta, sosyal adaleti sağlamaya yönelik çalışma ilkelerine sahiptir. Sosyal sigortalarda, koruma altına alınan kişilerin sosyal risklerle karşılaşmaları halinde önceden tutarı ve niteliği belirlenmiş olan
bir sosyal gelir sağlanır. Finansmanı, sigortalıların ve bunların işverenlerinin ödedikleri primler ile bazen de devlet katkılarından oluşur. Ayrıca sosyal sigortalarda sigortalılık, isteğe bağlı olmayıp zorunludur. Sorunun doğru Cevabı A Şıkkıdır. Çünkü sosyal sigorta modern sosyal güvenlik teknikleri arasında yer almaktadır.

Genel kurul, bir karar organı olmayıp danışma organı niteliği taşımaktadır. 5502 sayılı Kanunda, sosyal güvenlik politikaları ve bunların uygulamaları hakkında görüş ve önerilerde bulunmak, Kurumun bütçe ve bilançosu, faaliyet raporları, performans programları, orta ve uzun vadeli gelir-gider dengesi, sigorta kolları
itibarıyla yapılan en son aktüeryal hesap sonuçlarını değerlendirerek görüş oluşturmak, Kurumun performans programlarında yer alan hedefler ile
sonuçlarını değerlendirerek bir sonraki dönemin performans hedeflerine ilişkin görüş oluşturmak ve yönetim kurulunun seçimle gelen asıl ve yedek üyelerini Kanunda belirlenen usule göre seçmek genel kurulun görevleri olarak düzenlenmiştir (4 nolu Kararname m. 407/2).

E şıkkı dışındakilerin hepsi Yönetim Kurulunun görevleri arasında yer alırken E şıkkındaki görev Genel Kurula aittir.

5510 sayılı Kanun, bazı kişileri Kanunun uygulama alanı dışına çıkarmakta ve onları
Kanun anlamında sigortalı saymamaktadır. Kanunun 6. maddesinde kısa ve uzun vadeli sigorta kolları hükümlerinin uygulanmasında sigortalı sayılmayacak olanlar sıralanmıştır  Buna göre; Askerlik hizmetlerini er ve erbaş olarak yapmakta olanlar ile yedek subay okulu öğrencileri 5510 sayılı Kanun anlamında sigortalı sayılmamaktadır. Bu nedenle sorunun doğru cevabı C Şıkkıdır.