İş İlişkisinin Ücret, Zaman ve Kişiler Bakımından Düzenlenmesi

Çalışma hayatında yer alan kişilerin sağlıklarını
korumak amacıyla hem çalışma sürelerine sınır getirilmesi hem de dinlenmenin çalışanlar açısından
bir hak olması söz konusudur. İş Kanunu’na göre
işçilerin haftalık çalışma süresi en çok 45 saattir.

Kişilerin hiç dinlendirilmeksizin sürekli
çalışmaları yorulmalarına, verimlerinin düşmesine,
iş kazası ve meslek hastalığı riskine daha açık olmalarına yol açar. Bu nedenle, işçilerin dinlenmesini
sağlamak için Kanunda hafta tatili, ulusal bayram
ve genel tatiller ile yıllık ücretli izne ilişkin düzenlemeler yer almaktadır

Çocuk ve gençlerin fiziksel, ruhsal, ahlaki yönden
gelişimlerini tamamlayabilmeleri için çalışma sürelerine sınırlama getirilmekte, bazı işlerde çalışmaları yasaklanmaktadır. Aynı şekilde kadınlara yönelik
olarak da bazı işlerde çalışmalarının yasaklanması,
cinsiyetlerine dayalı ayrımcılıkla karşılaşmamaları
için düzenlemeler yapılması, gebelik ve analık halinde korunmaları gibi kadın işçilere yönelik hükümler mevzuatımızda yer almaktadır. Çocuk ve
genç işçiler ile kadın işçilerin dışında çalışma hayatında yer alabilmek konusunda güçlükle karşılaşan engelli ve eski hükümlülere yönelik de düzenlemeler yapılmıştır. Bu kişilerin çalışma hayatında
yer alabilmelerini sağlamak için çeşitli yöntemler
kullanılmaktadır. İş Kanunu’nda düzenlenmiş olan
kota yöntemi de bunlardan biridir. Ayrıca, bu kişileri işverenlerin istihdam etmelerini sağlamak
amacıyla teşvik yöntemine ilişkin düzenleme de
mevzuatımızda yer almaktadır

Ücret ödeme borcu, işçinin işgörme borcu
karşısında yer alan ve işverenin iş sözleşmesinden
doğan önemli bir borcudur.

Kanunun sosyal ve koruyucu yapısı
içinde bir iş karşılığı olmaksızın ücret ödenecek
haller de düzenlemiştir. Zorlayıcı nedenlerin ortaya çıkması (İş Kanunu madde 24/III, 25/III), hafta tatili (İş Kanunu
m.46), ulusal bayram ve genel tatil günleri (İş Kanunu
madde 47) ve yıllık ücretli izinlerde (İş Kanunu m.53) bir iş
karşılığı olmadığı halde işçiye ödenen bu ücrete
“sosyal ücret” adı verilir.

Asıl ücretin, ayni (mal) olarak ödenmesi söz
konusu değildir. Ancak prim, ikramiye ve sosyal
yardımların para veya ayni olarak ödenmesinde bir
engel yoktur. İşin karşılığı olan ücret ile ücret eki
konumundaki prim, ikramiye ve sosyal yardımların oluşturduğu ücrete “geniş ücret” veya “giydirilmiş ücret” adı verilir.

İş Kanunu’na göre, ücretin işveren veya üçüncü
kişiler tarafından ödenmesi ücretin üçüncü unsurudur. Ücret, işverenin iş sözleşmesinden doğan temel
borcu olmakla birlikte İş Kanunu’nun 32. maddesine göre ücret, işveren dışında üçüncü kişiler tarafından da ödenebilir. Üçüncü kişiler, iş sözleşmesinin
tarafları olan işçi ve işverenin dışında çoğunlukla
hizmet verilen kişilerdir

Zamana göre ücret, akort ücret, götürü
ücret, yüzde usulü ücrete dayalı olarak asıl ücretin
ödenmesinin yanı sıra prim, ikramiye, komisyon
ücret ve kardan pay alma gibi ödemeler asıl ücrete
ek ödemeler olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Ücretin çalışılan süreye bağlı olarak ödenmesi
halinde zamana göre ücret söz konusu olmaktadır.
Bu ücret sisteminde saat, gün, hafta veya ay gibi
zaman dilimi için ödenecek para belirlenir. Burada
önemli olan ücretin ödenmesi için kararlaştırılmış
olan zamanın karşılığında ücretin ödenmesidir.
Yapılan işin miktarı, kalitesi ücreti etkilemez.

Yapılan işe bağlı olarak hesaplanan ücret türüdür. Bu ücret türünde parça sayısı, uzunluk, ağırlık
ve büyüklük gibi birimler esas alınarak işçinin alacağı ücret belirlenir. Bir kapak basma fabikasında
işçinin bastığı kapak sayısı veya kablo fabrikasında işçinin ürettiği kablonun uzunluğu gibi üretilen birim ile her birim için belirlenmiş olan birim
ücretin çarpılması sonucunda işçinin alacağı ücret
bulunur.

6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’na göre işçi,
sözleşme gereğince yalnız bir işveren için sadece
parça başına veya götürü iş yapmayı üstlenmişse
işveren, ona yeterli iş vermekle yükümlüdür.

Hukuki yönden akort ücret ile götürü ücret
arasında fark bulunmamakla birlikte götürü ücret,
yapılan işin sonucuna göre hesaplanan bir ücret
türüdür.

Yüzde Usulü Ücret

Prim, işçinin bireysel olarak veya grup içinde
büyük bir çaba göstererek yapmış olduğu işi ödüllendirmek amacıyla ödenen ek bir ücrettir.

İkramiye, işveren tarafından işçinin yaptığı işten duyulan memnuniyeti göstermek veya yeni yıl,
evlenme ve doğum gibi bazı özel nedenlerle verilen ek bir ödemedir.

Komisyon ücret, işçinin yaptığı iş sonucunda
işverene sağladığı menfaat üzerinden veya işçinin
gerçekleştirdiği işlem üzerinden belirli bir yüzdeye göre veya sabit olarak belirlenen bir paranın
ödendiği bir ücret türüdür.

Türk Boçlar Kanunu’nda aracılık ücretine ilişkin düzenlenmenin yer aldığı 404. maddeye göre,
işveren tarafından işçiye belirli işlerde aracılık
yapması karşılığında bir ücret ödeneceği kararlaştırılmışsa aracılık yapılan işlemin üçüncü kişi ile
geçerli olarak kurulmasıyla işçinin bu ücreti talep
hakkı doğar (TBK m.404/1). İşçinin aracılığıyla
işveren ve üçüncü kişi arasında kurulan sözleşme,
işveren tarafından kusuru olmaksızın ifa edilmezse
ve üçüncü kişi borçlarını yerine getirmezse ücret
istemine yönelik hak sona erer. Sadece kısmi ifa halinde ücretten orantılı olarak indirim yapılır

Kardan pay alma, işyerinin elde ettiği karın bir
bölümünün çalışanlara onları işyerine bağlamak
ve verimliliği arttırmak gibi nedenlerle ödenen bir
ücret türüdür.

Yönetmeliğe göre, “Asgari ücret, işçilere normal
bir çalışma günü karşılığı ödenen ve işçinin gıda,
konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu
ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücreti” ifade etmektedir.

İşverenin, işçiye ücret kesme cezası verebilmesi için toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmelerinde
ücret kesme cezasının uygulanabileceği durumlar
düzenlenmelidir (İK m.38/1). Ayrıca işveren, işçi
ücretinden yapılacak ceza kesintilerini işçiye derhal nedenleriyle beraber bildirmesi gerekir.