İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN TEMELLERİ

Kaza sıklık oranı, belirli bir dönemde, bir milyon insan-saatlik çalışma süresi içinde
meydana gelen ve bir günden fazla işgöremezlikle sonuçlanan kaza sayısını ifade
etmektedir

Kaza ağırlık oranı ise belirli bir dönemde, bir milyon insan-saatli çalışma süresi içinde iş kazası nedeniyle kaybolan işgünü sayısını ifade etmektedir

İş kazalarının nedenleri konusunda yapılan araştırmalar, kazaların başlıca iki temel nedeni olduğunu ortaya koymaktadır. Bunlar, insana bağlı nedenler ile fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı nedenlerdir. İnsana bağlı iş kazaları, insanların tehlikeli davranışları sonucu ortaya çıkan kazalardır. İş kazalarının insana bağlı nedenlerle ortaya çıkmasında insanların kişisel özellikleri ile fizyolojik ve psikolojik faktörler etkili olmaktadır.  Fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı nedenler, teknik nedenler olarak da ifade edilmektedir. Fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı iş kazaları ise makinelerden, üretim organizasyonundan ve çevresel faktörlerden kaynaklanmaktadır.

Tehlikeli davranışlara yol açan kişisel özellikler, iş kazalarına yol açan insana bağlı nedenlerden ilkidir. Bu özellikler yaş, cinsiyet, medeni durum, statü, kıdem ve eğitim düzeyi olarak gruplandırılabilir.
• Yaş, iş kazalarının meydana gelme sıklığı gözönünde bulundurulduğunda
kişisel özellikler arasında önemli bir faktördür. Yaş ilerledikçe işçilerin daha
güvenli davranışlar içinde bulundukları, genç yaşlarda ise daha tehlikeli işlerde çalışmaları ve daha tedbirsiz davranma eğiliminde olmaları nedeniyle genç işçilerin iş kazasına uğrama oranının daha yüksek olduğu görülmektedir.

Eğitim seviyesi de iş kazalarının meydana gelmesinde etkili olan faktörlerden bir diğeridir. Eğitim seviyesinin yükselmesine bağlı olarak çalışanlarda
iş sağlığı ve güvenliği bilinci oluşmakta ve bu sayede tehlikeleri ve sonuçlarını önceden görüp değerlendirme yeteneği gelişmektedir. Dolayısıyla, eğitim
seviyesi yüksek olan işçilerin eğitim seviyesi düşük olanlara göre iş kazasına
uğrama ihtimalinin daha az olduğu düşünülmektedir

İşyerlerinde, fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı olarak teknik nedenlerden meydana gelen iş kazaları başlıca üç başlık altında ele alınabilir. Bunlar
makinelerin yol açtığı kazalar, üretim organizasyonunun yol açtığı kazalar ve çevresel faktörlerin yol açtığı kazalardır.

Makinelerden kaynaklanan başlıca kaza nedenleri
şunlardır:
• Makinenin üretimi sırasında bilinmeyen veya öngörülemeyen tehlikeli bir
yönünün makinenin kullanılmaya başlamasından sonra fark edilmesi,
• Makinenin üretim hatası nedeniyle arızalı olması,
• Makinenin standartlara uygun olmayan şekilde üretilmiş olması,
• Makinenin kapasitesinin aşırı zorlanması,
• Makineler için gerekli bakım ve onarım işlemlerinin ve periyodik bakımlarının zamanında yapılmaması,
• Makinelerin asıl kullanım alanları ve amaçları dışında kullanılması,
• Kişisel koruyucu malzemelerin kullanılmaması,
• Makinelerin koruyucularının olmaması veya varsa bile devre dışı bırakılmasıdır

Makinelerin yol açtığı kazalar, fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı
teknik nitelikteki iş kazalarından ilkidir. Günümüzde, makinenin girmediği işyeri neredeyse yok gibidir. Özellikle sanayi işletmelerinde yoğun olarak makine
kullanılmaktadır. Üretimde yer alan makinelerin vazgeçilmezliği ve çokluğu da
kaza ihtimalini artırmaktadır. Makinelerden kaynaklanan başlıca kaza nedenleri
şunlardır:
• Makinenin üretimi sırasında bilinmeyen veya öngörülemeyen tehlikeli bir
yönünün makinenin kullanılmaya başlamasından sonra fark edilmesi,
• Makinenin üretim hatası nedeniyle arızalı olması,
• Makinenin standartlara uygun olmayan şekilde üretilmiş olması,
• Makinenin kapasitesinin aşırı zorlanması,
• Makineler için gerekli bakım ve onarım işlemlerinin ve periyodik bakımlarının zamanında yapılmaması,
• Makinelerin asıl kullanım alanları ve amaçları dışında kullanılması,
• Kişisel koruyucu malzemelerin kullanılmaması,
• Makinelerin koruyucularının olmaması veya varsa bile devre dışı bırakılmasıdır.

Üretim organizasyonunun yol açtığı kazalar, fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı teknik nitelikteki iş kazalarının ikinci grubunu oluşturur. İşveren,
mal veya hizmet üretmek için işyerinde işçiler ile maddi olan ve olmayan unsurlarla birlikte bir üretim organizasyonu oluşturmaktadır. Bir kısım iş kazası da
işveren tarafından kurulan bu üretim organizasyonundan kaynaklanmaktadır. Bu
kazaların başlıca nedenleri şunlardır:
• Mühendislik bilgisinin veya makinelerin kurulacağı alanın yeterli olmaması nedeniyle üretim organizasyonun yanlış planlanması ve uygunsuz yerleştirilmiş olması,

• Makinelerin kullanımının ve çalıştırılma düzeninin insanın doğasına ve
yapısına uyumlu olmaması (ergonomik olmaması),
• İşe alınırken işçinin işe uygun olup olmadığına dikkat edilmemesi yani işçi
seçiminde titiz davranılmaması,
• İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin gerekli tüm tedbirlerin alınmamış olması,
• İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin gerekli araç ve gereçlerin eksik olması,
• İşçilere, genel iş sağlığı ve güvenliği eğitimi ile kullanacağı makine, araç ve
gereçlerle ilgili yeterli eğitimin verilmemiş olması,
• İşverenin ve devletin iş sağlığı ve güvenliği denetimine gereken önemi göstermemesi,
• Yeterli iş güvenliği uzmanının bulunmaması, bulunanların da işyerlerinde
istihdam edilmesinden kaçınılmasıdır.

Meslek hastalıklarına neden olan başlıca faktörler şunlardır:
• Kimyasallar,
• Tozlar,
• Mikroorganizmalar,
• Fiziksel faktörler.

İş kazalarının önlenmesinde işçilerin üzerlerine düşen en önemli yükümlülük, iş sağlığı ve güvenliği kurallarına titizlikle uymaktır.

Tehlikeli davranışlara yol açan kişisel özellikler, iş kazalarına yol açan insana bağlı nedenlerden ilkidir. Bu özellikler yaş, cinsiyet, medeni durum, statü, kıdem ve eğitim düzeyi olarak gruplandırılabilir.

Yaş, iş kazalarının meydana gelme sıklığı göz önünde bulundurulduğunda kişisel özellikler arasında önemli bir faktördür. Yaş ilerledikçe işçilerin daha güvenli davranışlar içinde bulundukları, genç yaşlarda ise daha tehlikeli işlerde çalışmaları ve daha tedbirsiz davranma eğiliminde olmaları nedeniyle genç işçilerin iş kazasına uğrama oranının daha yüksek olduğu görülmektedir. Tablo 2.1’den de anlaşılacağı gibi Sosyal Güvenlik Kurumu’nun (SGK) 2000-2010 yılları arasındaki iş kazalarına ilişkin verileri incelendiğinde, en çok kazanın 25-29 yaş grubu işçilerde meydana geldiği, yine bu grubu 18-24 yaş grubunda bulunan işçilerin izlediği görülmektedir. 2015 yılı verilerine göre ise en çok kazanın 18-24 yaş grubunda meydana geldiği, 25-29 yaş grubunda bulunan işçilerin ise bu grubu izlediği görülmüştür. 30-34 ve daha yukarı yaş gruplarında, iş kazasına uğrayanların sayısının giderek azaldığı görülmektedir. İşçilerin yaşlarının ilerlemesine bağlı olarak tecrübelerinin artması ve sorumluluk duygularının gelişmesi de iş kazalarının azalmasında etkili olmaktadır. Bu nedenle yaş, iş kazalarının meydana gelmesinde önemli bir faktördür.

Tehlikeli davranışlara yol açan fizyolojik faktörler, iş kazalarına yol açan insana bağlı nedenlerden ikincisidir. Bu faktörler fiziksel yetersizlikler, fiziksel uyumsuzluk, uykusuzluk ve yorgunluk olarak gruplandırılabilir.

Makinelerin yol açtığı kazalar, fiziksel ve mekanik çevre koşullarına bağlı teknik nitelikteki iş kazalarından ilkidir. Günümüzde, makinenin girmediği işyeri neredeyse yok gibidir. Özellikle sanayi işletmelerinde yoğun olarak makine kullanılmaktadır. Üretimde yer alan makinelerin vazgeçilmezliği ve çokluğu da kaza ihtimalini artırmaktadır. Makinelerden kaynaklanan başlıca kaza nedenleri şunlardır: • Makinenin üretimi sırasında bilinmeyen veya öngörülemeyen tehlikeli bir yönünün makinenin kullanılmaya başlamasından sonra fark edilmesi, • Makinenin üretim hatası nedeniyle arızalı olması, • Makinenin standartlara uygun olmayan şekilde üretilmiş olması, • Makinenin kapasitesinin aşırı zorlanması, • Makineler için gerekli bakım ve onarım işlemlerinin ve periyodik bakımlarının zamanında yapılmaması, • Makinelerin asıl kullanım alanları ve amaçları dışında kullanılması, • Kişisel koruyucu malzemelerin kullanılmaması, • Makinelerin koruyucularının olmaması veya varsa bile devre dışı bırakılmasıdır.

Aydınlatma da iş kazaları açısından önemli bir faktördür. Aydınlatma, iki şekilde sağlanabilir. Bunlardan biri güneş ışığından yararlanarak yapılan doğal aydınlatma, ikincisi de yapay aydınlatmadır. Doğal aydınlatmada, ışığın bol ve homojen dağılmasına dikkat edilmelidir. Yapay aydınlatma yapılan durumlarda da, yapılan aydınlatmanın görmeyi kolaylaştırmasına, rahat görme koşullarının yaratılmasına, bakımının kolay olmasına ve sağlam ve kullanışlı aydınlatma elemanları seçilmesine dikkat edilmelidir. İşyerinin konfor şartları arasında yer alan aydınlatmada genel ilke, her türlü iş ortamı için gerekli aydınlatmanın deneysel olarak tespit edilmesi ve en uygun düzeyin sağlanmasıdır. Aydınlatma birimi, lüksmetredir.

Boyalar da içinde bulunan kimyasallar nedeniyle meslek hastalıklarına yol açan önemli bir risk faktörüdür. Boyalar, vücuda temas ve solunum yoluyla girmektedirler. Özellikle, sentetik ve madeni boyalardan oluşan inorganik boyalar içerdikleri azot, metan, arsenik, kurşun, cıva, kadmiyum gibi kimyasallar nedeni ile işçi sağlığı açısından tehlike yaratmaktadırlar. Boyalar genellikle göz, akciğer, ağız ve burunda tahrişe neden olmakta, kansere yol açabilmekte ve sinir sistemini olumsuz etkilemektedir.

Kimyasalların yol açtığı sağlık sorunları dikkatlice incelendiğinde bu maddelerin genellikle sinir sistemi, sindirim sistemi, solunum sistemi, kan yapıcı sitem gibi temel sistemlerde ve ciltte hasarlara yol açtığı görülmektedir. Ciltte yani deride meydana gelen meslek hastalıklarına mesleki deri hastalıkları denmekte ve bu tür meslek hastalıkları tüm meslek hastalıkları içinde yaklaşık %60’lık bir orana sahip bulunmaktadır. İnsanlar, cilt yolu ile sürekli dış dünya ile temas halindedirler.

Çalışma ortamından bulaşan mesleki hastalıklarının başlıcaları tetanoz, parazitler ve mantar hastalıklarıdır. • Tetanoz, topraktaki bakterinin derideki bir yara ve çizik gibi yollarla organizmaya girmesinden kaynaklanan bulaşıcı bir hastalıktır. Merkezi sinir sistemini etkileyen hastalıkta önce çene kaslarında görülen ağrılı kasılmalar (çene kilitlenmesi) daha sonra bütün vücuda yayılmaktadır. Tedavi edilmezse çok ağrılı kasılma nöbetleriyle sürmekte ve ölümle sonuçlanmaktadır.

Fizik ve Mekanik Faktörlere Karşı Alınacak Önlemler • İşyerlerinde gürültü çıkaran makinelerin monte edilmeleri sırasında işyeri tabanı, titreşimi ve sesi azaltacak malzeme ve sistemle yapılacaktır. • Gürültülü işyerlerinin duvarları, sesin yansımasını önleyecek malzeme ile kaplanacak ve bu binalar, çift kapılı, çift pencereli inşa edilecektir. Duvarlar, ses geçirmeyen malzeme ile yapılacaktır. • Titreşim yapan aletlerle çalışacak işçilerin, işe alınırken genel sağlık muayeneleri yapılacak, özellikle kemik, eklem ve damar sistemleri incelenecek ve bu sistemlerle ilgili bir hastalığı veya arızası olanlar bu işlere alınmayacaklardır. • Enfraruj (kızıl ötesi) ışınlar saçan kaynaklar, bu ışınları geçirmeyen ekranlarla tecrit veya otomatik kapaklarla teçhiz edilecektir. • Enfraruj ışınlar saçan işlerde çalışan işçilere, bu ışınları geçirmeyen gözlükler ile diğer uygun kişisel korunma araçları verilecektir. • Doğal veya yapay radyoaktif ve radyoiyonizan maddeler ile yapılan çalışmalarda işçilerin ne miktarda radyasyon aldıkları, özel cihazlarla ölçülecek ve bunlar en geç ayda bir defa değerlendirilecektir. Alınan radrasyon, izin verilen dozun üstünde bulunduğu hallerde işçi bir süre için bu işten uzaklaştırılacak, yıllık total doz korunacaktır.

Dolaylı maliyetler, kapsam ve miktarı tam tespit edilemeyen ve sınırlandırılamayan maliyetlerdir. Bununla birlikte, bir değerlendirme yapıldığında dolaylı maliyetlerin doğrudan maliyetlerden çok fazla olduğu söylemek mümkündür. İşverenlerin karşılaşabilecekleri dolaylı maliyetler ise şunlar olabilir: • Kazada hasara uğrayan makine ve araç-gerecin onarım ve yenilenmesine yönelik net maliyetler dolaylı bir maliyettir. Bu maliyet öğesinin dolaylı maliyetler içindeki payı, birçok ilk yardım ve doktor müdahalesi durumunda ihmal edebilecek kadar düşük düzeyde kalmaktadır. • Tazminat ödemeleri dışında kazaya uğrayan işçinin kayıp işgünü için ödenen ücretlerin maliyeti dolaylı bir maliyettir. Tıpkı kazaya uğramamış işçilerin durumunda olduğu gibi burada da kaza geçiren işçinin çalışamadığı süredeki iş kaybı, en azından bu süre için ödenen ücret kadar değerli sayılmaktadır. Aksi takdirde, kaza geçiren işçinin eksilmesi üretimde bir azalma veya olumsuzluk meydana getirmemişse bu yönetimin gereksiz yere fazla işçi çalıştırdığı anlamına gelecektir. • Kaza nedeniyle üretimin durduğu sırada işçilerin çalışmadıkları iş saatleri için ödenen ücretler dolaylı bir maliyettir. Bazen kazanın yakınında olan veya kazaya tanık olan ancak kazaya uğramamış işçiler de arkadaşına yardım etmek, olayı seyretmek ya da tartışmak amacıyla işi durdururlar. Ayrıca kazada hasar gören makineye, kazaya uğrayan işçinin yardımına ya da onun ürettiği parçaya ihtiyaç duyduğu için çalışmasına devam edemeyen işçiler vardır. Bu durumlarda çalışılmayan iş saatleri için işçilere ödenmesi gereken ücretler, iş kazalarının dolaylı maliyetleri arasında yer almaktadır. • Kazanın gerektirdiği fazla mesainin maliyeti dolaylı bir maliyettir. Bu durumda da fazla mesai ücretleri ile bunun gerekli denetim, ısıtma, aydınlatma vb sabit giderler toplamı ile aynı işin normal iş saatleri içinde yapılmış olması durumunda ortaya çıkacak giderler arasındaki fark bulunur.

Kaza sıklık oranı; belirli bir dönemde, bir milyon insan-saatlik çalışma süresi içinde meydana gelen ve bir günden fazla işgöremezlikle sonuçlanan kaza sayısını ifade etmektedir