İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN TEMELLERİ

Hagibis kasırgası bir doğal afet olup,  iş sağlığı ve güvenliği kültür eksikliğinin ve zayıflığının yol açtığı bir kaza değildir

Çalışanlar katılmaksızın güvenliğin işlerliği değil, aksine çalışanların aktif güvenliğe katılımına ihtiyaç vardır

İletişime kapalılık güvenlik kültürünün temel özelliklerinden biri değildir

Personelin sağlık durumu örgütlerde güvenlik kültürünün etkileyen hususlardan değildir

Çalışanlar ve örgüt arasında iletişimin kapalı olması güvenlik kültürü öğelerinden değildir

Herkesin güvenlik konularında açık vermemek için bağımsız hareket etmesi, işletmelerin pozitif bir güvenlik kültürüne sahip olabilmesi için çalışan personelin sahip olması gereken niteliklerinden değildir

çalışanların iş yerinde iş güvenliğine ilişkin inanç ve algılarının özeti ve
iş yerindeki iş güvenliğine göre çalışanların davranış biçimlerinin tahminidir, tanımı güvenlik iklimine ilişkindir

İş yükü ve stresten arındırılmış çalışma koşullarının sağlanmasının güvenlik kültürü üzerinde pozitif etkisi vardır

ISO 14001 çevre yönetim sistemi işletmelerde üretim sırasında ortaya çıkan çevresel faktörleri kapsayan sistematik bir yaklaşımdır

OHSAS 18001 (iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi) çalışanların can güvenliği ve aynı zamanda işletmelerin mal güvenliğinin korunmasını öngören ve yönetim sistemi anlayışı ile kurulan sistemdir

Güvenlik kültürü, genel olarak kullanılan “kültür” kavramından esinlenerek bu alanda kullanılmaya başlanmıştır. Güvenlik kültürü, risk düzeyinin yüksek olduğu durumlarda, insan ve davranışlarının güvenliği sağlamada önemli bir rolü üstlendiği anlayışı 1988’de meydana gelen “Piper Alpha” petrol platformunda meydana gelen patlama ve “Clapham Junction” demir yolu felaketinden sonra ağırlık kazanmıştır. Bu kazalardan sonra, işletmelerde güvenlik kültürü zayıflığının, kazalar için önemli belirleyici bir unsur olduğu bilincine varılmıştır.

İş sağlığı ve güvenliği kültürü terminolojisi, kavram olarak, yaşanan büyük kaza ve felaketler sonrasında kullanılmaya başlanmıştır. Bu kavram ilk kez 1986 yılında Çernobil’de yaşanan nükleer kaza faciasından sonra 1987 yılında Atom Enerjisi Kurumu veya Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (İngilizce: International Atomic Energy Agency, IAEA) tarafından hazırlanan raporda kullanılmıştır. Raporda yaşanan felaketin sebebi olarak güvenlik kültürü eksikliğinin temel neden olduğu kanaatine varılmıştır. Yine aynı ajans tarafından “kurumun sağlık ve güvenlik programlarının yeterliliğine, tarzına ve uygulamadaki ısrarına karar veren birey ve grupların değer, tutum, yetkinlik ve davranış görüntülerinin bir ürünü” olarak güvenlik kültürü tanımlaması yapılmıştır. “Çernobil” nükleer santral kazası, “King Cross” yangını, “Piper Alpha” patlaması, “Clapham” kavşağındaki tren kazası gibi büyük kazalar sonrasında da iş sağlığı ve güvenliği kültür eksikliğinin ve zayıflığının bu büyük kazaların temel sebeplerinden biri olduğu dile getirilmiştir.

Atom Enerjisi Kurumu veya Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (İngilizce: International Atomic Energy Agency, IAEA) ise güvenlik kültürünü şu şekilde tanımlamaktadır;

Güvenlik kültürü iş yerindeki iş sağlığı ve güvenliği programlarının yeterliliğini, biçimini, bağlılığını tayin eden bireysel ve grup düzeyindeki davranış kalıpları, yetkinlikleri, tutumları ve değerlerinin bir ürünü olup üç aşamada geliştirilebilir:

1. Güvenliği konu alan kurallar hazırlanır ve düzenlemeler yapılır.

2. Güvenlik, organizasyonel bir amaç hâline getirilir.

3. Güvenlik, sürekli olarak geliştirilir.

Demirbilek (2008) güvenlik kültürünün özelliklerini şu şekilde sıralamıştır;

“İşçilerin farkındalığı ve tehlikeleri doğru şekilde algılamaları, doğru kişisel koruyucu malzemeleri kullanmaları, güvenlik komiteleri oluşturulması ve güvenlik önerilerinde bulunulmasıdır. Buradan hareketle, örgütlerde güvenlik kültürünün özelliklerini aşağıdaki hususlar etkilemekte ve belirlemektedir (Oedawald ve Reiman, 2007).

Risk ve güvenlik algıları,

• Risk ve güvenliğin motivasyonel etkileri,

• Organizasyonel yapı ve süreçlerin karmaşıklığı,

• Organizasyonel performansı tahmin etme ve modelleme,

• Eğitim,

• Kural ve prosedürlerin rolü,

• Karmaşık üretim sistemlerindeki belirsizliğin üstesinden gelme,

• Sorumluluklardaki belirsizlik.

Buna bağlı olarak, güvenlik kültürünün temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Cameron, 2000);

• Güvenliğe yönelik üst yönetimin bağlılığı,

• Güvenliğe yüksek öncelik verilmesi,

• Güvenliğe yönelik sistematik yaklaşım,

• Güvenliğin stratejik önemi,

• Üretimin sürekliliği için güvenlikten ödün verme,

• Yeterli ve becerikli personel,

• Açık rol ve sorumluluklar,

• Açıklık ve iletişim,

• Motivasyon ve iş doyumu,

• Tüm işçilerin katılımı,

• Zaman baskısı, iş yükü ve stresten arındırılmış çalışma koşulları,

• Uygun kaynak dağıtımı,

• İş birliği ve takım çalışması,

• Örgütsel öğrenme,

• Yönetici ve işçiler arasındaki ilişkiler.

Ryan (2000), “arzu edilen bir güvenlik kültürü” olarak ifade ettiği pozitif güvenlik kültürünün aşağıdaki göstergelere sahip olması gerektiğini ifade etmektedir:

• Tüm çalışanlar güvenlik kuralları ve düzenlemelerine her zaman uyarlar.

• Çalışanlar sürekli bir biçimde tehlikeleri araştırır ve tehlikeli bir durum gördüğünde onu düzeltmek için inisiyatif alırlar.

• Tüm çalışanlar güvenlikle ilgili aktivitelere katılmaya isteklidir.

• Güvenlikle ilgili aktivitelere katılım teşvik edilir.

• Güvenlikle ilgili konularda açık bir iletişim vardır; bu gibi durumlarda azarla(n)ma veya disiplin cezası korkusu yoktur.

• Güvenlikle ilgili ortaya çıkan olaylar, sistem başarısızlığını tespit etmek ve sistemde gerekli düzeltmeleri yapmak için bir fırsat olarak görülür.

• Eğitim programları, çalışanların işlerinde güvenliği sağlamaları için gerekli bilgi, beceri ve yeteneği sağlamaktadır.

• Tüm çalışanlar yapmış oldukları işlerdeki potansiyel tehlikeleri (elektrik vb.) anlarlar ve onları gerekli şekilde analiz edip değerlendirirler.

• Çalışanlar gereksiz yere risk almazlar, yöneticiler de çalışanların gereksiz yere risk almalarına bilerek veya bilmeyerek sebep olmazlar.

• Güvenlik meselelerinde düzenli olarak davranış temelli bir geri bildirim yapılması, bir yaşam biçimi olarak görülmektedir. Düzeltici bir geri bildirim sistemi vardır.

• Tüm bireylerin güvenliğe yönelik destek sağladığı, destekleyici bir çalışma ortamı vardır.

• Bütün iş aktiviteleri ve yönetim, tehlikelerin yok edilmesi ve yaralanmaların önlenmesi üzerine odaklanmıştır.

Negatif (zayıf ya da olumsuz) güvenlik kültürüne sahip işletmelerin tipik özellikleri şunlardır (İşler (2013) ve Aktay (2011):

• Çalışanlar ve / veya yöneticiler “Güvenlik her şeyden önce gelir” deseler bile İSG, diğer amaçlara feda edilmektedir. Dolayısıyla hedeflenen İSG politikası, uygulama ile örtüşmemektedir.

• Benzer operasyonel hatalar tekrarlanmaya devam etmektedir.

• Çalışanların İSG konularına ilgileri sürekli değildir.

• Geçmiş olaylar çabuk unutulmakta, ders alınmadığı gözlemlenmektedir.

• Güvenlik durumuna ilişkin söylemler “güven içinde” olunduğunu yansıtsa bile çalışanlar, her an bir şeyler olacağı inancını taşırlar.

• İSG’nin başkasının (İSG uzmanı, işyeri hekimi vb.) sorumluluğunda olduğu düşünülmektedir.

• Yönetim ile denetleyiciler / mühendisler İSG ile ilgili aynı inançları paylaşmaz ve birbirine zıt davranışlar sergilerler.

• Organizasyonun bütününde İSG tutarlı ve etkili bir şekilde ele alınmamaktadır.

• Çalışanlarda riskler / tehlikeler konusunda umarsızlık ve önemsemezlik hâli mevcuttur.

• Olaylara ilişkin soruşturma süreci, çalışanlar ile koordinasyon sağlanmadan tasarlanır.

• Operasyonel hata soruşturmalarında çalışanlar kişisel olarak suçlanır. Bu yüzden sorunların altında yatan temel nedenler ortaya çıkartılamaz.

• Sürekli suçlayıcı bir kültür etkilidir.

• Kalıcı araştırma uygulamaları ortaya konulamaz.

• İSG konusunda çalışanlar kendilerine aşırı güven duyarlar.

“Güvenlik iklimi ile ilgili ilk tanımlama 1980’de Zohar tarafından yapılmıştır. Zohar’a (1980) göre güvenlik iklimi “çalışanların iş çevresi hakkında paylaşmış oldukları bütüncül algılarının bir özeti” şeklindedir (Zohar, 1980).

Ülkemizde yönetim sistemi standartları TSE tarafından oluşturulmaktadır. Ancak kalite yönetim sistemi belgesi almak için farklı belgelendirme kuruluşları ile çalışmak mümkündür.

Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği Algısı Güçlü Yönlerin Öncelikli Olarak Sıralanması

1. İş sağlığı ve güvenliği kanunu

2.Eğitim sistemine bütünleşme çalışmaları

3.İlgili kurum ve kuruluşların (Sağlık Bakanlığının) konuyu sahiplenmesi

4. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının yaptığı tanıtım faaliyetleri, kamu spotu

5. Çalışanların katılımı

6. Avrupa Birliği katılım süreci

7. Çalışanların eğitimi

8. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının saha çalışmaları

9. İş sağlığı ve güvenliği profesyonelleri ve insan kaynakları

10. Kurumsal iş yerlerinde iyi uygulama örneklerinin varlığı

11. Akademik çalışmaların artması

12. Sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri

13. Destek hizmetleri yönetmeliği