İş Sağlığı ve Güvenliği Kavramı, Temelleri

İş güvenliği kavramı; “iş yerlerinde işin yapımı sırasında, sağlığa, işe ve iş yerine, zarar verebilecek olan, çeşitli sebeplerden kaynaklanan, olumsuz şartlardan korunmak amacı ile yapılan planlı çalışmaların hepsi” şeklinde tanımlanmaktadır. Başka bir tanıma göre ise; “iş yerlerinde, işin yürütülmesi ile ilgili olarak oluşan tehlikelerden, sağlığa zarar verecek koşullardan korunmak ve daha uygun bir iş ortamı oluşturmak için gerçekleştirilen metodlu çalışmalar” iş güvenliği olarak adlandırılmakta ve çalışan güvenliği, işletme güvenliği ve üretim güvenliği kavramlarını da kapsayan entegre bir olguyu ifade etmektedir.

İş sağlığı kavramı; “tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarını sürdürmek; çalışanların çalışma koşullarından kaynaklanan risklerden korunmasını sağlamak, sağlıklarının bozulmasını önlemek, kendilerine uygun işlere yerleştirmek işin insana ve insanın işe uyumunu” kapsamaktadır.

İş sağlığı ve güvenliğinin en önemli hedefi ve gayesi iş yerlerinde çalışanların sağlık ve güvenlik şartlarının sürekli korunması için önlemlerin alınmasıdır. Çalışanları her türlü riske karşı korumak, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmalarını sağlamak; tehlikeli durumları ortadan kaldırmak ve güvenilen bir üretim ve hizmet sistemini sağlamak, iş sağlığı ve güvenliğinin en önemli politikasıdır.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) iş sağlığı ve güvenliği amacını; “çalışan tüm insanların fiziksel, ruhsal, sosyal yönden tam iyilik durumlarının sağlanmasını en yüksek düzeylerde sürdürülmesini, iş koşulları ve kullanılan zararlı maddeler nedeniyle çalışanların sağlığına gelebilecek zararların önlenmesini, çalışanın fizyolojik özelliklerine uygun işlere yerleştirilmesini, işin insana ve insanın işe uyması” olarak ifade etmiştir.

Alınan güvenlik önlemleri ve geliştirilen koruyucular tehlikeyi tamamen ortadan kaldırmalı, çalışmayı zorlaştırmamalı, tehlike oluşturmamalı, bakım ve kullanımı kolay olmalıdır. Alınan önlemler, uygulamaya konulan güvenlik kuralları sürekli olarak denetlenmeli, herhangi bir aksaklık oluşumunda hemen giderilmeli ve yeniden düzenlenmelidir. Uygulamaya konulacak güvenlik önlemleri iş yerlerinin çalışma ortamına uygun olmalıdır, üretimin her aşamasında kontrol ve denetim aksamadan sürdürülmelidir. Oluşan ya da oluşma olasılığı bulunan tehlikeli durumlar saptanmalı, iş tehlike analizleri yapılarak giderilme yöntemleri araştırılmalı ve geliştirilen güvenlik önlemleri uygulamaya konulmalıdır.

İş sağlığı ve güvenliği alanında takip edilen geleneksel bir yaklaşım tarzı olan reaktif (tazmin edici) yaklaşım, çalışma ortamında meydana gelmiş, ortaya çıkmış iş kazası ve meslek hastalıklarının incelenmesi, raporlanması ve bunların maddi tazminini gözeten bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda; Olay sonrası inceleme ve işin yeniden düzenlenmesi aşamaları dikkate alınır. Kaza ve hastalık meydana geldikten sonraki durumlar hukuki bir sürecin başlamasına sebep olur; bu hukuki süreç daha çok tazminat konuları ve en çok borçlar hukukunun, yani reaktif bir sonucun konusunu, teşkil etmektedir. Ayrıca, tedavi masrafları ve diğer sosyal güvenlik harcamaları da ülke ekonomisine büyük bir mali külfet getirmektedir. İş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almak işletme ve işverenin maddi ve manevi yararınadır. İş kazaları ve meslek hastalıkları nedeni ile çalışılmayan iş günü kayıpları ve çalışanlara ödenen tazminatlar ile sağlık ve güvenlik önlemlerinin iş yerine getireceği maliyetler kıyaslandığında, önleme maliyetinin çok daha az olacağı ortaya çıkmaktadır.

Bir iş yerinde iş sağlığı ve güvenliğinde önleyici yaklaşımın başarılı olması iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının sürekli kontrolden geçirilmesi ve her zaman güncel olmasını sağlamakla gerçekleşir. Başka bir ifadeyle; Risk değerlendirmesi yapmak ve değişen şartlarla beraber risk değerlendirmesini güncellemek önleyici yaklaşımın devamlılığını sağlar. Yanlış uygulamalar, bazen tehlikelerden kaynaklı riskleri azaltmak yerine daha büyük risklerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu tarz yanlış uygulama örnekleri bir iş yerinin İSG performansının sürekli ölçülmesinin ve o iş yerinin İSG açısından hangi konumda olduğunun kontrol edilmesinin önemini ortaya koymaktadır. İSG performansının sürekli ölçülmesi sayesinde uygulamadaki eksikliklerin farkına varılır ve yeni risklerin oluşması engellenmiş olur.

İş piyasası güvencesi: Devletin desteklediği ve güvence altına aldığı tam istihdam aracılığıyla çalışanların uygun bir şekilde çalıştırılması

İstihdam güvencesi: Gelişigüzel işten çıkarmaya karşı koruma, işe alma ve çıkarmalarda düzenlemeler ile tazminat ve mali yükün işverence tahsili

İş ve beceri geliştirme güvencesi: Bireyin mesleki, kariyer, kabiliyet haricinde çalıştırılmaması ve kişinin tecrübesinin korunması

İş sağlığı ve güvenliği güvencesi: Çalışanlar için iş sağlığı ve güvenliği sağlanması, çalışma saatlerinin iş kazası ve meslek hastalıklarına sebep olmayacak şekilde ayarlanması

Temsil ve gelir güvencesi: Devlet politikalarına katkıda bulunması, sendika ve işveren örgütlerinin tesis edilmesi; asgari ücret ayarlamaları, sosyal güvencenin sağlanması ve gelirlerin korunmasıdır.

İş kazaları ve meslek hastalıklarından dolayı çalışanlar iş güçlerinin tamamını veya bir kısmını belirli bir süre veya sürekli olarak kaybedebilmektedir. Bu, ücret gelirinin tümünün ya da bir bölümünün olmaması anlamına gelmektedir. Üretken olan çalışan artık tüketici ya da başkalarına muhtaç hale gelebilir. Bu sıkıntıların ailesine yansıması da kaçınılmazdır. Bu açıdan çalışanın, sağlığının ve güvenliğinin sağlanması, sosyal anlam ve barış açısından tüm toplumu ilgilendirmektedir.

Bunlar;

• çalışanın işletme ve ülke ekonomilerinde meydana getirdiği kayıplar;
• insan gücünün (emeğin) kaybı,
• çalışanın gelecekte yapacağı üretim ve hasılanın kaybı,
• çalışanın yetiştirilmesi için yapılan eğitim harcamalarının kaybı,
• iş günü kaybı,
• çalışmadığı günlerin tazmini,
• yapılan sağlık giderleri,maddi-manevi tazminatlar,
• mahkeme masrafları dır.

Bunlar;

• çalışanların iş günü kayıpları artar,
• bakım onarım masrafları artar,
• ham madde-malzeme kayıpları artar,
• SSK'nin rücu davaları ve sağlık harcamaları artar,
• mağdurlara ödenecek maddi-manevi tazminatlar söz konusu olur,
• mahkeme masrafları artar,
• iş göremeyen çalışanın yerine alınanlar için eğitim, sigorta masrafları artar,
• iş durdurulabilir veya iş yeri kapatılabilir,
• para ve hapis cezaları söz konusu olabilir,
• siparişler gecikebilir ve işletme pazar kaybına uğrayabilir,
• vasıflı iş gücü işletmeden kaçabilir.

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda, “İşverenlerin gerekli tüm önlemleri almak, teknolojik gelişmenin gerektirdiği yenilikleri iş yerinde uygulamak, iş yerinde işçilere uygun koruyucu malzeme vermek, işin gerektirdiği eğitimleri vermek ve alınmış olan önlemlerin uygulanıp uygulanmadığını denetleme yükümlülüğü ve çalışanların da aynı şekilde alınmış önlemlere uyma zorunlulukları bulunmaktadır.” vurgusu iş sağlığı ve güvenliğinin önemini ortaya koyması açısından önem taşımaktadır.

Küreselleşen dünyada başarıyı belirleyen en önemli faktör; dünya piyasalarına açılan mal ve hizmetler ile firma ve ülkelerin rekabet kabiliyetidir. Ucuzluk ve kalite, kuşkusuz rekabetin en önemli iki unsuru olmakla birlikte, artık tüketicilerin piyasadaki mal ve hizmetlerle ilgili çok farklı beklentilere sahip olduğu da tartışmasız bir gerçektir. Günümüzün bilinçli ve seçici tüketicisi, mal ve hizmetlerin üretim sürecinin çevre ve insan sağlığı açısından ne derece güvenli olduğu ile de ilgilenmektedir. Bu doğrultuda, firmaların alacağı İSG tedbirleri, kendilerine uluslararası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlayacaktır. Öte yandan günümüzde Dünya Sağlık Örgütü, Uluslararası Çalışma Örgütü gibi uluslararası kuruluşlar çalışma koşulları, sağlık ve çevre gibi konularda yatırım yapan ülkelerle yapmayan ülkeler arasındaki maliyet farklarının, ülkeler arasında haksız rekabete yol açtığından hareketle; uluslararası ticarette bu konularla ilgili bazı standartlar getirilmesi için baskılar yapmaktadırlar.

İş sağlığı ve güvenliği teknoloji, ekonomi, hukuk, tıp-fizyoloji ve toksikoloji-ergonomi, fizik ve kimya dâhil olmak üzere birçok bilimle ilgili konularda üretim, sanayi, hizmet ve teknolojik faaliyetlere özgü kapsamlı multidisipliner bir alandır.
İlgi sahası oldukça geniş ve çeşitli olmasına rağmen iş sağlığı ve güvenliğinin temel ilkeleri hemen hemen aynıdır.

Prosedür: Bir kuruluşu meydana getiren daha küçük ve her birinin farklı bir kuruluş gibi yönetimi, girdisi ve çıktısı bulunan departmanlarıdır. Departman olarak ayrılabilen bu işletme proseslerinin her birini o bölümün ne iş yaptığını, sorumluluk ve yetkilerinin kimde olduğunu, en başından sonuna tüm çalışma adımlarını, bu departmanda kullanılan tüm formları (dokümanların tamamını) gösteren kalite kılavuzu niteliğindeki dokümana prosedür adı verilir. Prosedürler detaylı anlatım içermektedirler.

Talimatlar: Küçük departmanlar içerisinde neyin nasıl yapılacağını emir dili gibi anlatımla ifade eden, hangi işin nasıl yapılacağını ve yapılması istenen şeylerin yazıldığı açıklamalardır.

İş sağlığı ve güvenliği çalışma talimatları; bir cihazın, ekipmanın sağlıklı ve güvenli şekilde çalışmasını ve iş yerinde tehlikeli davranışların ortadan kaldırılması ve güvenli davranışlar sağlamayı amaçlayan bilgi, talimat, politika ve uygulama süreçlerinin bir araya getirilmesi sonucunda oluşan dokümanlardır.

İş sağlığı ve güvenliği talimatlarında talimatın ilgili olduğu ekipman veya çalışma için tüm tehlike ve riskler kolay ve anlaşılır şekilde olmalı, dikkat çekici bir yöntemle yapılmalıdır. Ayrıca, her bir cihazın veya ekipmanın satın alma, taşıma
sürecinde dikkat edilmesi gereken özellikler, kurulumu, kullanımı, bakımı süresince uyulması gereken kurallar ve farklı kullanıcı gruplarının bilmesi gereken kurallar ile yönergeler aynı talimat içinde belirgin bir şekilde verilmelidir. Talimatlar, uyarı levhası gibi bilgilendirme dokümanı veya broşür hâline getirilirken talimatta yer alan bakım veya kullanım ile ilgili kurallar bilgi ve malzeme olarak kullanılabilir.

İş sağlığı ve güvenliği yönetiminde ve ilgili talimatlarda güncelliği sağlamak çok önemlidir. Yapılan veya yapılması gereken her iş ve oluşturulan her talimat belgelendirilmeli ve mutlaka kayıt altına alınmalıdır. Burada en önemli olan unsur, zaman içinde dokümanların birbiri ile karışmaması ve yapılan değişikliklerin takip edilebilmesidir. Talimat veya diğer dokümanların muhafaza edildiği yerin herkes tarafından erişilebilir olması gerekir. Bilgisayar erişimi olmayan çalışanlar için ilan ve talimatlar panosu oluşturmalı, sürekli güncellenmeli ve de her zaman farkındalık oluşturulmalıdır. Tüm çalışanların ihtiyaç duydukları anda bilgi ve dökümanların en güncel hâline kısa zamanda ulaşabilmesi gerekmektedir.

İş sağlığı ve güvenliği talimatları, çalışanların düzenli veya sıklıkla okumaları gereken dokümanlar olarak hazırlanmalıdır. Bu nedenle talimatlar hangi çalışan gruba hitap ediyorsa o grubun sosyal ve kültürel alt yapısının yanı sıra talimatı okuması istenen çalışan grubunun eğitim seviyesi, alışkanlıkları, dili gibi unsurlar mutlaka dikkate alınmalıdır. İş sağlığı ve güvenliği talimatları, işlevsel olmalı ve çalışanların kolayca okuyabilmeleri, anlayabilmeleri ve takip edebilmeleri için yazılmalıdır.

• Talimat hazırlarken basit kelimelerle kısa cümle ve paragrafların kullanılması
• Etken cümle yapısının kullanılması (Örneğin“yangın çıkış kapıları kapalı tutulmamalı” yerine “yangın çıkış kapısını açık tut” kullanılmalıdır.)
• İş yerinde geleneksel kullanılan mesleki terimlerin yerine ekipman ve faaliyetlerin teknik terimleri doğru bir şekilde kullanılmalı ve bu terimlerin mümkün olduğunca sade, anlaşılır ve açık bir şekilde tanımlanmasına dikkat edilmesi
• Terimlerle ilgili kısaltmaların açıklamalarının olması
• Kısaltmalarda olduğu gibi sembollerin de açıklanması
• En önemli konuların talimatın odak noktasına yerleştirilmesi
• Ayrı noktalara ayrılabilen bilgileri sunmak için madde işaretli listelerin kullanılması
• Talimatın kolay okunur ve anlaşılır olması için kılavuz veya içindekiler bölümün oluşturulması
• Metin blokları arasında yeterli boşluk bırakılması
• Konuları ve alt konuları tanımlamak veya paragrafları gruplandırmak için başlıkların ve alt başlıkların kullanılması
• Yazılı talimatlar için 10-12 punto büyüklüğünün tercih edilmesi

Bunlar;

1. Acil Durum Planı (ADP)
2. Acil Durum Tahliye Krokisi (ADTK)
3. Acil Durum Haberleşme ve Ekip Listesi
4. Acil Durum Tahliye Grupları Yoklama Listesi
5. Acil Durum Tatbikat Raporu [5]
6. Acil Durum Ekipmanları Kontrol Listesi

Bunlar;

1. Acil Durum Yönetimi
2. Acil Durum Ekibi Görevleri
3. Acil Durum Planının Hazırlanması, Onaylanması ve Yayımlanması
4. Acil Durum Tahliye Krokisinin Hazırlanması, Onaylanması ve Yayımlanması
5. Acil Durum Planlarının ve Listelerinin Gözden Geçirilmesi
6. Acil Durum Müdahale Ekipmanları
7. Eğitim ve Tatbikat
8. İş Kazaları Raporlama

İş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği altyapısını oluşturup uygulanması için irade koyanlar;

• Kazaların minimize olması,
• Daha sağlıklı ve güvenli çalışma ortamı,
• Yasal yükümlülüklerin rahatlıkla yerine getirilmesi,
• Herkes tarafından benimsenen ve uygulanan iş güvenliği bilinci,
• Maddi kayıpların azalması,
• Ürün güvenliği,

konularında olumlu etkilerini de göreceklerdir.