Ergonominin Tanımı ve Gelişimi

Endüstrileşmenin her aşamasında vazgeçilmez unsur olan insan faktörünün sağlık ve güvenlik (İş Sağlığı ve Güvenliği, İSG) gibi sorunları ancak yirminci yüzyılın ilk yarısında ele alınmış, iş güvenliği ile verimlilik arasındaki önemli ilişkinin de fark edilmesi ile birlikte, insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkileri kapsamlı olarak inceleyecek bir disiplin arayışı başlamıştır.

Ergonomi terimi aslen Yunanca “ergon” (iş, emek, çalışma) ve “nomos” (yasalar, bilim) kelimelerinden gelir.

Ergonomi; mühendislik bilimleri ve insan bilimleri arasında optimum dengeyi ve insanın rahat çalışmasını sağlayacak bir bilim dalıdır.

Ergonomiyi tanımlamada kullanılan orta uzunluktaki ifadeler şunlardır:
• İnsan-makine sistemleri mühendisliği ve tasarımı,
• Bilimi, iş çevresinde çalışan insanlara uygulama,
• Güvenli iş operasyonları ile ilgili çalışanların sınırlı yetenekleri üzerine çalışma,
• Kullanıcılar ile görevler arasındaki uyumun
bilgisini geliştirme,
• Sistemlerde insanlar ile makineler arasındaki arakesit.

Uluslararası Ergonomi Derneği (International Ergonomics Association, IEA) Ergonomi ile ilgili tanımları şunlardır:
• Ergonomi; insanın refahını, mutluluğu ve genel sistem performansını geliştirecek bilgi ve teoriyi bulmayı, uygun yöntemlerin sistem ile insanlar arasındaki etkileşimlerini temelde anlamaya çalışan bilimsel bir disiplindir.”
• Ergonomi; insanlar ile sistem unsurları arasındaki etkileşimlerin anlaşılması ve insan
refahını ve genel sistem performansını optimize etmek için teori, ilke, veriler ve yöntemleri uygulayan bilimsel bir disiplindir.
• Ergonomi; işleri, sistemleri, ürünleri ve çevrelerini insanların sınırları ve zihinselfiziksel yetenekleri ile uyumlaştıran insan bilimlerinden çıkarılan bütün bir bilgidir.
• Ergonomi; insanlar ve bir sistemin diğer unsurları arasındaki etkileşimlerin anlaşılması ile ilgili bilimsel disiplindir ve insan refahını ve genel sistem performansını optimize etmek için teori, ilke, veri ve diğer yöntemleri tasarlayan meslektir.

İnsan Faktörleri ve Ergonomi Derneğinin (The Human Factors and Ergonomics Society, HFES) Ergonomi ile ilgili tanımları şunlardır:
• Ergonomi; sistemlerin kontrolü, standartlaştırılması, test edilmesi, değerlendirilmesi, ve analizi ile tasarımına uygulanmasıdır.
• Ergonomi (ve İnsan Faktörleri); güvenli, verimli ve rahat insan kullanımı için sistemleri, kuruluşları, işleri, makineleri, araçları ve tüketici ürünlerini tasarlamak için insan yetenekleri ve sınırlamaları bilgisini kullanan bir bilimdir.
• Ergonomi; insanların işlerini yapmasına ve araçlarını ve diğer ürünlerini rahat ve
güvenli bir şekilde kullanmasına yardımcı olan çalışma alanlarını ve araçları tasarlamak amacı ile bir bilimdir.

Ergonomi hakkındaki en kısa tanımlar:
• Ergonomi, çalışma ve yaşam koşullarının insanla uyumlu hâle getirilmesidir,
• Ergonomi, iş yeri ve bütün elemanlarının çalışanla uyumudur,
• Ergonomi, hayatın insanileştirilmesidir (insancıllaştırılmasıdır),
• Ergonomi, şeylerin insanileştirilmesidir

şeklindedir.

Ergonomiye katkıda bulunan disiplinlerden önemlileri: Mühendislik (özellikle endüstri, işletme ve makina mühendislikleri), anatomi, biyomekanik, fizyoloji, meslek hastalıkları ile ilgili tıbbi bilimler, psikoloji gibi bilişsel bilimler, sosyoloji, endüstriyel tasarım, görsel tasarım, etkileşim tasarımı, kullanıcı tasarımı, antropometri, istatistik, epidemiyoloji, yönetim bilimleri ve iş kanunlarıdır. 

Ergonominin temel amacı, insan yeteneklerini en iyi şekilde kullanarak onu en uygun işe yerleştirmek ve performansını en yüksek düzeye çıkarmaktır.

Ergonomi, insanın daha verimli olabilmesi için;
• İşinde sağlık ve güvenlik içinde çalışması,
• İşin, insanın antropometrik ölçülerine, beden gücüne ve kişisel özelliklerine uygun olarak tasarlanması,
• Her türlü alet, makina ve donanımın insan yetenekleriyle uyumlu bir şekilde tasarlanması,
• Psikososyal açıdan olumlu bir iş ortamın oluşturulması,
• Çalışma hayatının insana önem vermesi gibi amaçları yerine getirmeye çalışır.

Ergonomide çalışan insanın işte daha verimli ve sağlıklı olabilmesi için aşağıdaki şartları yerine getirmeye çalışır:
• Çalışanların sağlık ve güvenlik içerisinde çalışmasının sağlanması,
• İşin, insanın antropometrik ölçülerine beden gücüne ve kişisel (bilişsel, ruhsal) özelliklerine uygun olarak tasarımının sağlaması,
• Her türlü alet, araç, eşya ve donanımın insan yeteneklerine uygun şekilde tasarlanması,
• Psikososyal açıdan olumlu bir iş ortamı için çalışma hayatının insana yakışır olmasının sağlanması.

Uluslararası Ergonomi Derneğine (International Ergonomics Association, IEA) göre Ergonominin üç tür çalışma alanı mevcuttur:
• Fiziksel Ergonomi: İnsan anatomik ve bazı
fiziksel faaliyetleri ile ilgili olarak antropometrik, fizyolojik ve biyomekanik özellikleri ile ilgilenir. İlgili konular arasında çalışma
duruşları, malzeme kullanımı, tekrarlayan
hareketler, işle ilgili kas-iskelet sistemi bozuklukları, iş yeri düzeni, güvenlik ve sağlık
bulunmaktadır.
• Bilişsel Ergonomi: Sistem ile insan arasındaki etkileşimleri etkileyen algı, hafıza,
düşünme, akıl yürütme ve motor yanıtı
gibi zihinsel süreçler ile ilgilenir. Bilişsel
Ergonomi; zihinsel iş yükü, karar verme,
nitelikli performans, insan-bilgisayar etkileşimi, insan güvenilirliği, iş stresi ve insan-sistem tasarımı ile ilgili olabileceğinden eğitim ve iş stresi ile ilgili konuları da
içerir (Şekil 5.4).
• Örgütsel Ergonomi: Organizasyonel yapılar ve süreçleriyle ilgilenir. Örgütsel Ergonomi; toplum, iletişim, ekip çalışması,
kaynak yönetimi, iş tasarımı, çalışma sürelerinin tasarımı, takım çalışması, katılımcı
tasarımı, iş birlikçi çalışma, yeni iş paradigmaları, sanal organizasyonlar, teleworking,
kalite yönetimi ve iş tasarımı da dahil olmak üzere tüm sosyo-teknik sistemler ile
kalite yönetimi gibi konularla da ilgilenir.

Ergonomi’nin Amerika’daki İnsan Faktörleri ve Ergonomi Derneğindeki (The Human Factors and Ergonomics Society, HFES) çalışma alanları, beş grup altında toparlanmıştır ?

Ergonomistler, insanların yetenekleri ve sınırlamaları hakkında bilgi edinmek için antropometri, biyomekanik, iş fizyolojisi ve psikolojiden gelen bilimsel verileri kullanırlar.

Üniversite düzeyinde eğitim almış ve en az üç yıllık deneyime sahip kişilerin “Avrupa Ergonomistleri Kayıt Merkezi”nin (Centre of Registration of European Ergonomics, CREE) düzenlediği eğitimler sonucu “Avrupa Ergonomisti” ünvanı almaktadırlar. 

Leonardo da Vinci (1452-1519) Ergonomi prensiplerini ilk uygulayanlar arasında sayılabilir.

“Ergonomi” ibaresi ilk defa Polonyalı doğa bilimci Wojciech Jastrzębowski (1799-1882) tarafından 1857 yılında “Ergonomi Anahtarları, Doğa Bilimlerinden Alınan Gerçeklere Dayalı İş Bilimi” (“Rys Ergonomji Czyli O Pracy, Opartej Na Prawdach Poczerpniętych
Z Nauki”) başlıklı makalede yer almaktadır.

Ergonomi bilimi için Avrupa’da 1949’da Hywel Murrel’in (1908-1984) başkanlığında Oxford Üniversitesinde, anatomi, antropoloji, fizyoloji, psikoloji, mühendislik bilimleri ile tasarımcılar gibi çeşitli uzmanlık alanlarından gelen araştırmacılar ile yapılan toplantıda “Ergonomi” terimi kabul edilmiştir.

Türkiye’de ilk kez Ergonomi konusunu içeren, 1968 yılında İstanbul Teknik Üniversitesinde yapılan “İşbilim” sunumu Prof. Dr. Ahmet Fahri Özok tarafından tarafından gerçekleştirilmiştir.

Günümüz Türkiye’sinde başta mühendislik olmak üzere teknoloji, spor bilimleri, sağlık bilimleri, tıp, diş hekimliği, eczacılık, eğitim bilimleri gibi birçok branşta Ergonomi dersleri yürütülmektedir. Ergonomi dersleri, bu eğitim kurumlarında ya kendi orijinal “Ergonomi” isminde ya da “İş Hijyeni”, “İşbilim”, “İş Etüdü”, “İş Süreçleri Analizi”, “Endüstriyel Tasarım”, “İş Sağlığı ve Güvenliği” isimleri altında verilmektedir.