İNSAN VE TOPLUM

Parsons, hastalığın fiziksel bir varlık değil, toplumsal bir olgu olduğunu savunur. Bireyler, gündelik yaşamda uymaları beklenen normlara uymak istemedikleri ya da genel kültürel ölçütlere ulaşamadıkları zaman, ‘hasta’ rolüne girerek bu rollerden ve beklentilerden kaçarlar. Hasta rolü, bu role giren kişiye, toplum tarafından verilen tepki üzerinden tanımlanır. Hasta rolünün meşru sayılması ise iki koşula bağlıdır. Hastanın hasta rolünün sağladığı hakları en kısa sürede terk etmeyi istemesi gerekir. Diğer bir koşul ise hastanın, iyileşmek amacıyla doktorla ve ilgili diğer profesyonellerle işbirliği yapması ve onlara itaat etmesidir. Bu koşulları yerine getiren kişi, meşru olarak hasta kabul edilir.

Bireylerin sağlıkları, yurttaşı oldukları ülkenin gelişmişlik düzeyinden, yönetim şekli ve sağlık politikasından, yaşadıkları alanın kentsel mi kırsal mı olduğundan, toplumsal sınıflarından, toplumsal cinsiyetlerinden, ırkları ve etnik gruplarından, gelir düzeylerinden, çalışma koşullarından, eğitim düzeylerinden ve sosyal statülerinden etkilenmektedir.

Ataerki, hastalık, akılcı olmayan davranışlar ve kontrol eksikliği gibi özellikleri kadın bedenine atfederek onu, eksik bir beden olarak inşa eder. Sağlık ve hastalık sosyolojisi açısından feminist çalışmaların en önemli işlevleri, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasındaki farkı ortaya koyarak kadın bedenini ikincil olarak inşa eden toplumsal süreci tanımlamak, eleştirmek ve sağlık alanında cinsiyete dayalı eşitsizlikleri analiz etmektir. Feministler temel olarak, toplumda kadın ve erkek rollerine bağlı şekilde toplumsallaştığı mızı ve bu rollerin, sağlığımız ve hastalığımız üzerinde etkili olduğunu, tıbbın da toplumsal cinsiyete dayalı rollere uyum konusunda çok kritik bir pozisyonu olduğunu savunurlar.

Sağlık sosyolojisi terimini ilk olarak, 1894’te, sağlığı etkileyen toplumsal faktörleri incelediği çalışmasında, Charles McIntyre kullanmıştır.

Hastalıkların, genellikle parazit, virüs, bakteri ya da gen gibi belirli ve tanımlanabilir
aracılar yüzünden oluştuğunu ileri süren doktrini kabul eder ve hastalıklara
neden olan sosyal, ekonomik, politik, psikolojik faktörleri görmezden gelir. Bu nedenle tıbbi sorunların ancak ilaçla veya makinelerle, yani teknolojik araçlarla
çözülebileceğini savunur.

Aşağıdaki tabloda, bu dönüşümler kısaca gösterilmektedir.
Hastalık → Sağlık
Hastane → Topluluk
Akut → Kronik
Tedavi → Önleme-koruma
Müdahale → Görüntüleme
İyileştirme → Bakım
Hasta → İnsan

Hasta Rolü:
Parsons, hastalığın fiziksel bir varlık değil, toplumsal bir olgu olduğunu savunur.
Bireyler, gündelik yaşamda uymaları beklenen normlara uymak istemedikleri ya da genel kültürel ölçütlere ulaşamadıkları zaman, ‘hasta’ rolüne girerek bu rollerden ve beklentilerden kaçarlar.

Marksist yaklaşımın temel ilkesi, sağlık hedefi ile kâr hedefi arasında bir çelişki
olduğudur.

Ivan Illich, Sağlığın Gaspı (Medical Nemesis) adlı eserinde (1995 [1975]) tıbbın,
yararsız tedavilerle hastalara yarardan çok zarar verdiğini, toplumu sağlıksız
kılan koşulları iyileştirmek yerine kötüleştirdiğini ve bireylerin kendi kendilerini
iyileştirme, acı çekme ya da ölmeözgürlüklerini ellerinden aldığını savunur. Bu durumu klinik, sosyal ve kültürel- simgesel iatrojenez kavramları ile açıklar.

Üçüncü kozmoloji, laboratuvar tıbbı (laboratory medicine) dönemidir. Bu dönem,
1840’lardan 1870’lere kadar sürer. Bu dönemde tıbbi bilgiyi artık bilim insanları,
yani ‘laboratuvardakiler’ kontrol etmektedir. Doktorun da hastanın da yerini,
bilimsel testler almıştır. Bu dönemde artık hastanın duygusal varlığı tamamen
kapsam dışındadır.

Medikalizasyon, tıbbın modern toplumda sahip olduğu toplumsal kontrol
mekanizması işlevini yürütmesini sağlayan bir araçtır. Neyin hastalık olarak
tanımlanacağına karar verme konusunda doktorlar, sıradan insanlardan çok daha
fazla güce sahiptir. Bu durum, sıradan insanları tıp profesyonellerine bağımlı
kılmakta, kendi sorunlarını çözme becerilerini ellerinden almaktadır. Tıp, bir sorunu
‘hastalık’ olarak etiketlediği andan itibaren kişi, sağlık profesyonellerinin
denetimine girecek ve tıp uzmanları bireyi izleme, müdahale etme ve yargılama
otoriteleri olacaktır. Böylece tıp, normal ya da düzgün davranışın ne olması
gerektiği konusunda politik değerlendirmeler yapmakta ama bunları, bilimsel
gerçekler gibi sunmaktadır.

Psiko- sosyal açıklamalar:

Çalışma yaşamında da aynı toplumsal sınıfa mensup olan astların sağlıkları,
üstlerinin sağlıklarından daha kötüdür. Yani toplumsal statü, toplumsal sınıf­tan
bağımız olarak sağlığı etkilemektedir (Wilkinson, 2000:6). Bu açıklamalara göre,
eşitsiz toplumlarda insanlar topluma daha az bağlılık duyar, kendilerini izole olmuş, sosyal destekten yoksun hissederler ve sağlıkları bu nedenle bozulur.

Küreselolarak,  erkeklerin ortalama yaşam süreleri 65, kadınlarınki ise 70 olarak
kabul edilmektedir (DSÖ, 2009:44). Bununla birlikte, kadın ve erkeklerin ortalama
yaşam süreleri arasındaki fark, cinsiyete dayalı eşitsizliklerin az olduğu ülkelerde
daha az, cinsiyete dayalı eşitsizliklerin fazla olduğu ülkelerde ise daha fazladır.

Sağlık sosyolojisi terimini ilk olarak, 1894’te, sağlığı etkileyen toplumsal faktörleri incelediği çalışmasında, Charles McIntyre kullanmıştır. Doğru cevap A’dır.

Sağlık sosyolojisinin gelişimi “tıpta sosyoloji”, “tıp sosyolojisi” ve “sağlık ve hastalık sosyolojisi” olmak üzere üç dönemde incelenebilir. Bunlardan tıpta sosyoloji dönemi sağlıkla ilgili sosyolojik çalışmaların 1960’lara kadar olan kısmını kapsar. Bu dönemde, tıbbın kendi paradigması ve sağlığın ve hastalığın biyomedikal modeli baskındır. Sosyoloji ise tıp yanlısıdır ve ikincil konumdadır. Ayrıca yapılan sağlık sosyolojisi çalışmaları tıp kurumunu eleştirmemiş, sadece tıbbın sorun olarak gördüğü konuları çalışmış, toplumun diğer kesimleri tarafından sorun olarak görülen konuları ihmal etmiştir. Doğru cevap C’dir.

1950’lere kadar dünya genelinde insanların ölümüne neden olan hastalıklar enfeksiyonlar, salgınlar ve akut hastalıklardı. Ancak, bir yandan yaşam ve çalışma koşullarını iyileştiren devlet müdahaleleri aracılığıyla toplum sağlığı konusunda elde edilen kazanımlar, diğer yandan da tıbbi teknolojiler sayesinde bulaşıcı hastalıkların kontrol altına alınmasıyla ölüm nedeni olan en önemli hastalıklar değişmiştir. Daha önceleri erken yaşta ölen insanlar daha uzun yaşamaya ve kronik hastalıklara yakalanmaya başlamışlardır. Böylece, 20. yüzyılın ikinci yarısında, ölüme neden olan en önemli hastalıklar kanser, kalp, şeker gibi hastalıklar olmuştur. İnsanların en önemli ölüm nedenlerinin enfeksiyonlar ve akut hastalıklardan kalp hastalığı, kanser gibi kronik hastalıklara doğru dönüşmesi “epidemiyolojik dönüşüm” ya da “epidemiyolojik eşik” olarak bilinmektedir. Doğru cevap D’dir.

Sağlık ve hastalığın biyomedikal modeli, Batı tıbbında uzun zaman hakimiyetini korumuş olan bir paradigmadır. Bu model, tıbbi bilginin nesnel ve yansız olduğunu, zihnin ve bedenin birbirinden ayrı olduğunu ve bedenin makineler gibi tamir edilebilecek mekanik bir şey olduğunu varsayar. Hastalıkların genellikle parazit, virüs, bakteri ya da gen gibi belirli ve tanımlanabilir aracılar yüzünden oluştuğunu ileri süren doktrini kabul eder ve hastalıklara neden olan sosyal, ekonomik, politik ve psikolojik faktörleri görmezden gelir. Bu nedenle tıbbi sorunların ancak ilaçla veya makinelerle, yani teknolojik araçlarla çözülebileceğini savunur. Dolayısıyla şıklarda verilen tıbbi bilginin bağlamsal olduğuna dair ifade bu modeli eleştiren biri tarafından söylenmiş olabilir. Doğru cevap D’dir.

Parsons,hasta olmanın öncelikle biyolojik ya da psikolojik bir durum değil, bir toplumsal rol olduğu, insanların hastalıkları hakkında seçim yapabildikleri, hastalığa bürünebildikleri sonucuna varmış ve “hasta rolü” kavramını geliştirmiştir. Bireyler, gündelik yaşamda uymaları beklenen normlara uymak istemedikleri ya da genel kültürel ölçütlere ulaşamadıkları zaman, hasta rolüne girerek bu rollerden ve beklentilerden kaçarlar. Parsons'a göre hasta rolü, bu role giren kişiye, toplum tarafından verilen tepki üzerinden tanımlanır. Yani kişi, ancak, toplum onu meşru olarak hasta kabul ederse hasta sayılır. Doğru cevap C’dir.

Illich ölüm ve hastalanma oranlarındaki iyileşmenin, tıbbi müdahalelerden çok çevresel faktörler sayesinde gerçekleştiğini, tıp kurumunun çıkara dayalı teşhis ve tedavilerinin yarardan ziyade hastalığa, ağrıya ve acıya neden olduğunu öne sürmüştür. Bu çerçevede Illich, doktorların yanlış teşhis ve tedavileri, aşırı ilaç yazmaları ve benzeri müdahalelerle sağlığı kötüleştirmelerini klinik iatrojenez olarak adlandırmıştır. Sağlık politikalarının, ilaç firmaları gibi endüstriyel kuruluşları desteklemesi ya da devlet bütçelerinin halk genellikle yararlanamadığı halde, ağırlıklı olarak tıbba aktarılması durumunu sosyal iatrojenez, bireylerin kendi bedenleri, acıları, hatta ölümleri üzerindeki kontrollerinin tıp tarafından ellerinden alınmış olmasını ise kültürel ve simgesel iatrojenez olarak ifade etmiştir. Doğru cevap C’dir.

Tıbbi kozmoloji, tıbbi bilginin üretilmesindeki toplumsal ilişkilere gömülü, toplumsal etkileşim biçimleridir. “Yatak yanı tıbbı”, “hastane tıbbı”, “laboratuvar tıbbı”, “gözetim tıbbı” ve  “internet tıbbı” olmak üzere beş tip tıbbi kozmoloji vardır.  Bunlardan 1770’lerden 1800’lere kadar süren yatak yanı tıbbı, hastanın doktorun patronu konumunda olduğu, tıbbi uygulamaların doktorların ücretlerini ödeyebilecek derecede zengin olan küçük bir azınlık tarafından kontrol edildiği ve hastanın tüm yönleriyle bir bütün olarak görüldüğü dönemdir. Doğru cevap A’dır.