İNSAN VE TOPLUM

Sağlık ve hastalık sosyolojisi; tıbbi bilginin toplumsal inşası, sağlık ve hastalığa ilişkin sıradan insanların algıları, sağlık ve hastalık deneyimleri, bedenin toplumsal ve kültürel yönleri, hastalarla doktor, hemşire gibi sağlık profesyonellerinin etkileşimleri, sağlık ve hastalığın toplumsal yapı içindeki deseni, sağlığa ilişkin toplumsal eşitsizlikler, formel ve enformel sağlık hizmetlerinin toplumsal örgütlenmesi gibi konuların analizini içerir.

Toplumda, sağlık statüsünde, sağlığa ilişkin risklerin dağılımında ve sağlık hizmetlerine erişimde çeşitli eşitsizlikler söz konusudur ve bu eşitsizlikler, bireyler ya da gruplar arasında ölüm ve hastalık oranlarında, ortalama yaşam sürelerinde ve algılanan sağlık statülerindeki farklılıklarda görünür hale gelmektedir. Bu etkenler, genelden özele doğru genel sosyal, ekonomik, kültürel ve çevresel koşullar, beslenme, eğitim, çevre kirliliği, gelir düzeyi, yaşama ve çalışma koşulları, barış ve insan hakları güvencesi, devlet tarafından iyi bir şekilde yönetilme, temiz su ve hijyenik kanalizasyona erişim, etkili sağlık hizmetlerine erişim, iyi barınma koşulları, sosyal ve topluluksal ağlar, bireysel yaşam tarzı faktörleri, yaş, cinsiyet ve kalıtımsal faktörlerdir.

İşlevselci Yaklaşım içinde sağlık sosyolojisine en önemli katkıyı, hem tıp mesleği hakkında yaptığı analizle, hem de “hasta rolü” kavramıyla, Talcott Parsons’ın yaptığı söylenebilir.

Marksist yaklaşım, sağlık bakımını ve tıbbı, kapitalizmin bir parçası olarak ve kapitalizmle ilişkisi üzerinden açıklar. Hastalıklar da tedaviler de kapitalist ekonomik sistemin ürünüdür. Marksist yaklaşıma göre tıp, kapitalist ekonominin bir parçasıdır ve tedavi açısından bir faydası olmasa da kâr amacıyla teknolojik gelişmeleri desteklemektedir. Bu yaklaşıma göre, tıbbi bilgi de kapitalist sistemin verdiği zararları doğal ve biyolojik göstererek, hastalıkların politik ve ekonomik nedenlerini gizleyen bir ideolojik araçtır.

Ivan Illich, Sağlığın Gaspı (Medical Nemesis) adlı eserinde (1995 [1975]) tıbbın, yararsız tedavilerle hastalara yarardan çok zarar verdiğini, toplumu sağlıksız kılan koşulları iyileştirmek yerine kötüleştirdiğini ve bireylerin kendi kendilerini iyileştirme, acı çekme ya da ölme özgürlüklerini ellerinden aldığını savunur. Bu durumu klinik, sosyal ve kültürel-simgesel iatrojenez kavramları ile açıklar. Iatrojenez, tıbbın kendisinden, doktorların uygulamalarından ve tedavilerinden kaynaklanan hastalıklar anlamına gelmektedir.

Yorumlayıcı yaklaşım, tıbbi bilginin, bilimin rasyonel ilerleme sürecinden çok, toplumsal ilişkiler tarafından üretildiğini ileri sürer ve bu süreci, tıbbi kozmolojiler kavramıyla açıklar. Tıbbi kozmoloji, tıbbi bilginin üretilmesindeki toplumsal ilişkilere gömülü, toplumsal etkileşim biçimleridir.

Toplum sağlığı, eğitim düzeyinin yükselmesine, işsizliğin kontrol altına alınmasına, çalışma koşullarının iyileştirilmesine, toplumsal dışlanmanın azaltılmasına, yeterli beslenmeye, yiyecekler üzerinde sıkı denetim uygulanmasına, ulaşılabilir ve yeterli koruyucu sağlık hizmetlerine bağlıdır. Bu faktörlerin tümü, neo-liberal politikalar tarafından tehdit edilmektedir. Neo-liberalizm, hak kavramından çok, birey ve karşılıklı sorumluluklar kavramlarını vurgulamaktadır. Bu çerçevede neo-liberalizm, bireyleri yurttaştan önce tüketiciler olarak, sağlık bakımını da satılıp tüketilecek mallardan biri olarak görmektedir.

Sınıfsal eşitsizliklerle sağlık arasındaki ilişkiyi ortaya koyan ve açıklamaya çalışan en önemli eserlerden biri, 1982’de yayınlanan Kara Rapor’dur (Black Report). Bu raporda, sağlıktaki eşitsizlikleri birbirinden farklı şekilde açıklayan dört yaklaşıma yer verilmiştir. 1990’larda bunlara iki yeni yaklaşım daha eklenmiştir. Kişisel açıklamalar bu yaklaşımlardan biri değildir.

Psiko-sosyal açıklamalar, sağlığın toplumda dağılımının sadece maddi yoksullukla açıklanamayacağını savunarak eşitsizliğin ve toplumsal statünün sağlık üzerindeki etkisini vurgularlar.

TRIPS (Trade-Related Intellectual Property Rights, Fikri Mülkiyetin Ticari Yönleri) anlaşması, 1995 yılında imzalanan ve Dünya Ticaret Örgütü’nün bütün üyeleri için bağlayıcı olan bir anlaşmadır. Bu anlaşma, patentli ilaçların ve ilaçların hammaddesi olabilecek bitkilerin üretim, satış, ithal ve kullanımını hak (patent) sahibine veren, böylece gelişmiş ülkelerde üretilen ilaçların gelişmekte olan ülkelerde daha düşük maliyetle üretilip satılmasını engelleyen fikri hakları koruma anlaşmasıdır.

Tıpta sosyoloji bölümü 1960’a kadar olan kısım, Tıp sosyolojisi 1960-70 dönemini, Sağlık ve hastalık sosyolojisi dönemi ise 1970’lerin sonlarından günümüze olan dönemi kapsamaktadır.

Biyomedikal Model, tıbbi bilginin nesnel ve yansız olduğu varsayan bir modeldir. Hastanın doktorun patronu olduğu döneme yatak yanı tıbbı dönemi, nüfusun sağlıkla ilgili bilgileri, anket gibi tekniklerle topladığı döneme gözetim tıbbı dönemi denilmektedir. Tıbbın modern toplumda sahip olduğu toplumsal kontrol mekanizması işlevini yürütmesini sağlayan kavram medikalizasyondur.

Gözetim tıbbı 20. yüzyılda, internet tıbbı 21. yüzyılda, hastane tıbbı 1800’lerden 1840’lı yıllara dek, yatak yanı tıbbı ise 1770’lerden 1800’lere dek olan dönemleri kapsamaktadır.

Post-yapısalclık içerisinde değerlendirilen ve hastalık sosyolojisine en çok katkısı olduğu düşünülen sosyolog olan Foucault’un tıp tanımı verilmektedir.

1982 yılında yayımlanan Kara Rapor adlı çalışmada sağlıktaki eşitsizlikleri birbirlerinden farklı şekilde açıklayan dört yaklaşıma yer verilmiş 1990’lardan sonra bu yaklaşımlara iki adet daha eklenmiştir. Yukarıda tanımlanan yaklaşım “kültürel-davranışsal yaklaşım”ın tanımıdır.

A şıkkı feminist, B şıkkı Parsoncu, C şıkkı Marksist yaklaşıma göre tıp mesleğinin rolüdür. D şıkkında Epidemiyolojinin tanımı verilmektedir.

1982 yılında yayımlanan Kara Rapor adlı çalışmada sağlıktaki eşitsizlikleri birbirlerinden farklı şekilde açıklayan dört yaklaşıma yer verilmiş 1990’lardan sonra bu yaklaşımlara iki adet daha eklenmiştir. Yukarıda tanımlanan yaklaşım “yaşam süreci açıklamaları”na göre olan tanımdır.

Sağlık ve tıpta yaşanan çağdaş dönüşümler tablosunda; hastane topluluğa, müdahale görüntülemeye dönüşmüştür.

Hastalıkların nedenini kapitalist toplum örgütlenmesine bağlayan ve temel ilke olarak sağlık hedefi ile kar hedefi arasında bir çelişki olduğunu savunan yaklaşım “Marksist” yaklaşımdır.

Sağlık sosyolojisi çerçevesinde, sağlığı etkileyen faktörler; yurttaşı oldukları ülkenin gelişmişlik düzeyi, yönetim şekli, toplumsal sınıf ve cinsiyetleri, ırk ve etnik grup, gelir düzeyi, çalışma koşulları, eğitim düzeyi ve sosyal statüleridir.