İNSAN VE TOPLUM

Batı ve batılı olmayan toplumlarda sanayi öncesi kentlerin ekolojik, ekonomik ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin temel özellikleri ilk defa Sjoberg tarafından kaleme alınmıştır.

1960’lı yıllardan sonra kenti ekonomi politik bir bakış açısıyla analiz eden yaklaşım içinde Henry Lefebre, Manuel Castells gibi isimler dahildir. Lefebre, ekonomik kategorikleri kent merkezi analizinde kullanmış ve kentleşmeyi de beş boyutta ele almıştır.

Dünya kenti olmanın o kentte yaşayan toplumsal kesimler için olumlu sonuçlar doğuracağı beklentisinin aksine, bu kentlerde önemli ölçüde eşitsizlikler yaşanmaktadır. Bu kentlerde gelişen hizmet sektörü sınırlı sayıda uzman emeği istihdam ederken diğer kentsel hizmetlerin yerine getirilmesinde enformel sektörde çalışanlara daha çok ihtiyaç duyulmaktadır.

Kapitalist sistemin, kendi adaletsizliğini kentsel alanlarda nasıl ortaya koyduğunu sorgulayan, profesör ve sosyal kuramcı David Harvey’dir. Ona göre, modern kentlerin büyümesi kapitalistlerin karlarını azamiye çıkarmak istemesinin tarihidir.

Devlet çalışanlar ve girişimciler arasındaki çelişkileri çözmek için aracılık eder ve devlet çalışanların ücretleriyle karşılayamadıkları tüketim ihtiyaçlarını tedarik ederek sistemin devamını sağlamaktadır. Ucuz konut sunumları, kamusal eğitim, temel sağlık hizmetleri gibi alanlar buna örnek olarak gösterilebilir. Bu görüşü kaleme alan sosyal kuramcı Manuel Castells’tir.

Louis Wirth kentin ne olduğu ve kentin bir yaşam biçimi olarak kendine özgü nasıl bir davranış biçimi ürettiğini sorgulamaktadır. “Kentlilik” ve “bir yaşam biçimi olarak kentleşme” Wirth’in açıkladığı bağımlı değişkenler, “Nüfusun yoğunluğu, büyüklüğü ve çeşitliliği” ise bağımsız değişkenler olarak tanımlanmıştır.

Robert Ezra Park, Darwin’in evrim teorisinden etkilenmiştir. Ona göre, kent hayatı biyotik ve kültürel olmak üzere iki düzeyde örgütlenmektedir.

Chicago okulu kent çalışmaları sosyal ekolojik yaklaşım olarak isimlendirilmektedir. Hızla göç alan Chicago kenti ticaret, finans ve taşımacılık merkezi olarak da önemli bir kentleşme deneyimi yaşamıştır. 1920’li yıllarda hızla büyüme sürecine giren Chicago’nun kentleşme deneyimi üzerine yapılan araştırmalar Chicago Okulu adı altında ele alınmaktadır. Bu okul içerisinde Robert Ezra Park, Roderick D. McKenzie, Ernest Burgess ve Louis Wirth yer almaktadır. Henry Lefebre ekonomi politik bir bakış açısıyla kent analizleri yapan bir kuramcıdır.

Gecekondu tipi konutların yaygınlaşması dönemi 1950 sonrası dönemdir.

Gecekondu tipi konutların yaygınlaşması dönemi 1950 sonrası dönemdir.Fabrikaların Anadolu kentlerinde kurulması süreci ise 1923-50 yılları arası dönemde değerlendirilmektedir.

Kent kültürüne ait değer, davranış ve tutumların benimsenmesi olarak tanımlanan terim ‘Kentlileşme’dir.

Sanayi öncesi kentlerin mekânsal dokusu kentin ekonomik ve toplumsal yapısıyla da ilişkilidir. Sokaklar insanların yürümesi ve ulaşımda kullanılan hayvanların geçebileceği genişlikte ve dardır. Binalar alçak ve çok sayıda insanın yaşadığı yerler olduğu için sağlık problemleri yaygındır.

Sanayi öncesi kentlerde ekonomide uzmanlaşma ve farklılaşma çok düşüktür. Ağırlık ve ölçü biriminin olmaması, muhasebe ve kredi sisteminin gelişkin olmaması, alışverişin pazarlık yoluyla gerçekleştirilmesi ekonominin akılcılığa dayanmadığını göstermektedir.

ABD’de banliyöleşme süreci 1950 ve 1960’lı yıllarda en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Kentlerde banliyö alanların oranı yüzde 48’dir. Banliyö alanlarında yaşayanların çoğu beyaz ve gelir düzeyi yüksek toplumsal kesimden oluşmaktadır. Bu bölgeleri yerleşim yeri olarak çekici kılan diğer faktörler ise kent merkezinin hava kirliliği, kalabalık ve suç oranlarının yüksek oluşu, nüfus yoğunluğunun yaşandığı apartmanlar yerine bahçeli evlerde oturma arzusudur.

Sosyoloji düşünce tarihi içinde kent, toplumsal değişim süreci içinde, geleneksel toplumdan modern topluma dönüşümün bir parçası olarak ele alınmıştır. Ancak Marx, Weber, Durkheim ve Simmel’in endüstriyel toplum analizi daha sonra gelişen kent teorilerini etkilemiştir. Ancak bu isimler arasında yer almayan Spencer sosyolog olmasına rağmen doğrudan kentle ilgilenmemiştir.

Robert Park, Sosyal Ekolojik Yaklaşım ekolünün ilk kurucusudur. Park, Chicago’nun kentsel büyüme şekli ve şehrin farklı bölgelerinde bulunan farklı alt kültürlerin gelişimiyle ilgilenmiş ve Darwin’in evrim teorisinden etkilenmiştir.

Kentin biyotik düzeyi, konut, mahalle, alışveriş merkezleri, iş ve ticari gibi alanları ifade etmektedir. Kültürel düzey ise, biyotik düzey üzerinde kurulan değer, norm, örf ve adetler temelinde gelişen bir yapıyı ifade eder.

1960’lı yıllardan sonra kenti ekonomi politik bir bakış açısıyla analiz eden yaklaşım içinde yer alan Henry Lefebre, sermaye yatırımı, kâr, rant, ücret, sınıf sömürüsü ve eşitsiz gelişim gibi ekonomik kategorikleri kent analizinde kullanılmaktadır.

Türkiye’nin ilk dönem kentleşme deneyimi Ankara’nın başkent seçilmesi, ülkenin demiryolu ağlarıyla örülmesi ve fabrikaların Anadolu kentlerine kurulması ile aynı zamanda ulus devlet olma sürecidir. Gecekondulaşma ise 1950 sonrası köyden kente göç ile başlayan süreçte gerçekleşen bir durumdur.

Friedman’a göre dünya kentlerinin özellikleri şunlardır: a) Dünya kenti dünya ölçeğinde devam eden finansal hareketlerin yoğunlaştığı yerlerdir. b) Dünya kentlerinde çok uluslu şirketlerin yönetim merkezlerinin yoğunlaşma oranları yüksektir. c) Dünya kenti uluslararası kurumların yoğunlaştığı yerlerdir. d) Dünya kentleri önemli kabul edilen üretimlerin yoğunlaşma düzeyinin fazla olduğu yerlerdir. e) Dünya kentleri ulaşım ağı açısından önemli bir konuma sahiptirler.