İNSAN VE TOPLUM

Referans çerçevesi terimiyle mesajların doğrudan anlattıkları şeyler değil de kendilerini “anlamlı kılan” gizil varsayımlar kastedilmektedir. Acaba medya içeriği basitçe bir noktadan diğerine aktarılan yazılı ve/veya görsel imgelerle mi sınırlıdır, yoksa bu içerik bir toplulukta yaşayanlar arasındaki toplumsal ilişkilere katkıda mı bulunur? Bu sorunun yanıtı referans çerçevesiyle açıklanabilir.

Yirminci yüzyıl başından 1940’a kadar iki büyük dünya savaşı arasındaki yılları kapsayan ilk dönemde medyanın çok güçlü ve ikna edici bir etkisi oldu¤una dair ortak bir görüş egemen olmuştur. Bu dönemin hakim yaklaşımı olan hipodermik şırınga modeline göre medya mesajları, insanların beynine tıpkı bir şırıngadan ilacın zerk edilmesi gibi veriliyordu. fiırıngadan damara zerk edilen ilaç nasıl çok kısa bir süre içinde ve güçlü bir şekilde etkisini gösteriyorsa kitle iletişim araçlarının mesajlarının da aynı hızla ve güçle hedef izleyicileri etkiliyor olduğu kanısı hakimdi. Kitle iletişim araştırmalarının iki büyük dünya savaşı arası dönemde; yani bir savaş konjonktürü içinde ortaya çıkmış olması oldukça önemlidir. 19. yüzyılda ortaya çıkan propaganda olgusu, yeni iletişim teknolojileri sayesinde çok daha etkili bir işlev kazanmıştır. Bundan dolayı Şikago Üniversitesinden Harold Laswell’in (1902- 1978) kaleme aldığı ve dönemin ilk önemli yapıtı olarak görülen çalışmanın ismi “Dünya Savaşında Propaganda Teknikleri”dir (1927). Kitle iletişim araçlarının 1. Dünya Savaşı sırasında propaganda araçları olarak çok kritik bir rol oynadığı görüşü 1930’larda Avrupa’da faşizm ve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin kitlesel yükselişiyle zirveye tırmandı. 2. Dünya Savaşı sırasında ise kitle iletişim araçları neredeyse propagandayla eş değer tutuluyordu. Laswell, propaganda analiziyle, 1. Dünya Savaşı sonrasındaki olumsuz koşulların, büyük ekonomik bunalımın ve siyasal istikrasızlığın insanların psikolojisini kötü yönde etkilediğini ve medyanın bir şırınga iğnesi gibi insanların bilincine girip onları manipüle edebileceğini söylemiştir.

Birinci görüş evlilik programlarının açık işlevi insanları eğlendirmek ve evlendirmek, örtük işlevi de bir kadının da erkeğe talip olması gibi toplumun geleneklerinde değişim çabasıdır. İşlevselci yaklaşım, kitle iletişiminin medyanın sosyal düzen ve yapının korunmasındaki rolü üzerine yoğunlaşmıştır. Bazı medya işlevleri açık ve bariz (manifest) olarak gözlemlenebilirken bazıları da gizildir (latent) ve gözlemlenmesi zor işlevlerdir. İkinci görüşte izleyicilerin bu programları arzu ettiği, medyanın da arz ettiği ifade edilmektedir. Kullanımlar Doyumlar Yaklaşımında, medyanın insanlara ne yaptığını değil insanların medyayı ne amaçla kullandığına bakılması gerektiği vurgulanmıştır.

Yanlış bilinç: Hakikati gizleyen, böylece bireyin kendi gerçekliği hakkında yanılma ya da yanıltılmasını sağlayan düşünme ve gerçekliği anlama biçimidir.

Medyanın, ardındaki ekonomik çıkarlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceğini vurgulayan (eleştirel) ekonomipolitik yaklaşım; medya endüstrilerinde görülen tekelleşme ve denetimin yoğunlaşmasına odaklanmaktadır. Peter Golding ve Graham Murdock gibi bu yaklaşımın temsilcileri; kamu sektöründeki kurumların özel girişimcilere satıldığı ya da içeriden ticarileştirildiği, deregülasyon politikalarının ivme kazandığı ve sonuçta medyanın büyük sermayenin eline geçerek tekelleşmenin giderek artmasının üzerinde durur. Medya sektöründe alanın en büyüğü olan şirketlerin toplumsal, kültürel ve siyasal yaşam üzerinde de kontrol gücüne sahip olabilecekleri tehlikesine dikkat çekilir.

Kültürel emperyalizm tezinin savunucuları, küresel kültür ve medya devlerinin kontrolü tamamen ele geçirdiğini belirtirler. Gerçekten de günümüzde küresel medya piyasası medya ürünlerini üretip dağıtan büyük çok uluslu şirketlerin hakimiyeti altındadır.

Medyaya dair farklı feminist yaklaşımlar olsa da genel olarak medyada kadınların “eksik ve sorunlu” temsil edilmesi temel eleştiri noktasıdır. Medya, aynı zamanda, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ataerkilliği yeniden ürettiği için eleştirilmektedir. Cinsiyetçiliğin hakim olduğu medya metinlerinde kadınlar, aynı zamanda cinsel bir obje olarak da sunulmaktadır. Kimi feminist çalışmalar, kadın sorununa yer vermeyen medya çalışmalarındaki eksiklikler ve medyadaki kadın imajının çarpıklıkları üzerinde durmuştur. Kimileri de medyadaki kadın stereotiplerinin nasıl alımlandığı üzerine yoğunlaşmıştır. Kısaca feminist yaklaşım, ataerkil hegemonyanın bugünden yarına devamında medyanın önemli bir rol oynadığını vurgulamaktadır.

Son dönemlerde post-modern düşünce, tüm akademik çevrelerde etkili olduğu gibi medya çalışmalarını da oldukça etkilemiştir. Jean Baudrillard (1929-2007), medyanın imge/gösterge ve gerçeklik arasındaki farkı silikleştirici bir rol oynadığını vurgulamıştır.

* Medya her geçen gün daha da büyüyen ekonomik bir sektördür. *Serbest piyasa koşullarında faaliyet gösteren ekonominin diğer sektörlerinde olduğu gibi aynı mantıkla işlemektedir. * Günümüzde medya kurumları kapitalist piyasa koşullarında ve kâr maksimizasyonu mantığı/hedefi ile faaliyet gösteren birer endüstridirler. * İletişim ve enformasyon teknolojilerindeki çok hızlı gelişmeler ile hem küreselleşme sürecini mümkün kılan hem de küresel bir boyut kazanan günümüz medyası, bu doğrultuda toplumsal denetimin olduğu kadar toplumsal değişimin de önemli araçlarından biri hâline gelmiştir. *iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, medyaya ilişkin teorik tartışmalarda da yankı bulmaktadır.

Şikago Üniversitesinden Harold Laswell’in (1902-1978) kaleme aldığı ve dönemin ilk önemli yapıtı olarak görülen çalışmanın ismi “Dünya Savaşında Propaganda Teknikleri”'dir (1927).

Kitle iletişimi araştırmalarının, 1940-60’lar dönemini kapsayan ikinci evresinde totaliter tehlikenin gerilemesiyle, ilk döneme damgasını vuran çok güçlü ve her şeye gücü yeten medya anlayışını yitirmeye başlamıştır.

Liberal-çoğulcu yaklaşım medyanın özel sermayenin mülkiyetinde olmasının medyanın içeriğini doğrudan etkilemeyeceğini savunur. Medya içeriğini belirleyen, mülkiyet sahipleri değil tüketiciler; yani izleyiciler, okuyucular ve onların istekleridir.

1950’lerde ve 60’ların başındaki ekonomik refah döneminin, yerini ekonomik tedirginlik ve politik kargaşaya bırakmasıyla, toplumsal düzeni koruduğu ve uyumu sağladığı görüşü zayıflamaya başlamıştır.

Medyaya dair ekonomik determinist bir yorumdan uzaklaşarak medyanın yine de belirli/egemen görüşleri nasıl yeniden ürettiği sorusuna odaklanan ilk teorisyenlerden biri Louis Althusser (1918-1990) olmuştur. Althusser, ideoloji ve Devletin ideolojik Aygıtları (1970) adlı çalışmasında devletin baskı aygıtları ve ideolojik aygıtları arasındaki farka dikkat çekmiştir.

Eleştirel medya çalışmalarında oldukça önemli bir yer edinen Stuart Hall izleyicilerin potansiyel olarak üç farklı şekilde medya içeriklerini okuyabileceğini öne sürmüştür. Bunlar: 1. Egemen hegemonik okuma: Metinde oluşturulan anlamı kabul ederek okumadır. 2. Müzakereci okuma: izleyici/okuyucu bu defa metindeki anlamın bir bölümüne katılırken bir bölümüne katılmaz. 3. Muhalif ya da karşıt okuma: Metnin,metindeki anlama tamamen karşı çıkarak okumasıdır.

İnternet ortamında gerçekleşen iletişim, tek yönlü değil iki yönlüdür. Kullanıcı,edilgen bir konumda bulunmamakta;kullanıcının etkin olarak hareket edebilmesi mümkün olmaktadır. Ayrıca kullanıcılar, sadece alıcı/tüketici değil aynı zamanda yayıcı/üretici olabilmektedir. İnternet, etkileşimli doğası nedeniyle sürekli geri besleme alarak dönüşen ve yeniden şekillenen bir iletişim ortamıdır. Elektronik bir coğrafya olan İnternet ayn› zamanda sosyal bir mekândır.

Medyanın, ardındaki ekonomik çıkarlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceğini vurgulayan (eleştirel) ekonomi-politik yaklaşım, medya endüstrilerinde görülen tekelleşme ve denetimin yoğunlaşmasına odaklanmaktadır.

Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı: Elihu Katz (1926-), işlevselci bir bakış açısıyla geliş­tirdiği “Kullanımlar ve Doyumlar” yaklaşımı ile bu soruya olumlu yanıt vermiştir. Araştırmacı, medyanın insanlara ne yaptığını değil insanların medyayı ne amaçla kullandığına bakılması gerektiğini vurgulamıştır. Bu, sonraki yıllarda artan bir ivmeyle medya araştırmaları içinde yer bulacak bir tespittir. Medya izleyicisinin pasif tüketici konumunda olduğu görüşüne karşı çıkılmıştır. İnsanların “birey” olarak ne gibi beklenti ve amaçlarla medyayı kullandığının göz ardı edildiği düşü­nülmüştür. Bu yaklaşıma göre izleyiciler, medyayı bazı ihtiyaçlarını tatmin etmek amacıyla kullanmaktadır. Farklı bir ifadeyle izleyiciler, günlük hayatın sıkıntı­larından uzaklaşma, eğlenme, yalnızlık duygularını hafifletme, güncel gelişme­lerle ilgili bilgi edinme, dünya olaylarından haberdar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amacıyla medyayı kullanırlar. Özellikle 1960 ve 70’li yıllarda iletişim çalışmalarında çok etkili olan bu yaklaşım, izleyicilerin medyayı farklı şekillerde değerlendirebileceği vurgusuyla önemlidir. Ancak iletişim araçlarını işlevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletişim deneyimini salt “doyum” anıyla kısıtlaması nedeniyle eleştirilmektedir. Doğru yanıt C’dir.

Çoğulcu Yaklaşım: İşlevselciliğin siyasal manifestosu olarak nitelendirilebileceğimiz çoğulcu yakla­şıma göre Batı toplumlarında güç/iktidar, hiçbiri tek başına hakim olmayan çe­şitli grupların elindedir. Toplum, hiçbir zaman bir grubun tam olarak egemenlik tesis edemediği, birbiriyle sürekli rekabet halindeki gruplar ve çıkarlar karması­dır. Gruplar arasındaki rekabet, gücün tek bir noktada toplanmadan dağılımını mümkün kılarken devlet, gruplar arası bu rekabette hakem rolündedir. Medya kurumları da devletten, siyasal partilerden ve kurumlaşmış baskı gruplarından oldukça özerk bir yapıya sahiptirler. Medya; yasama, yürütme ve yargıya ek olarak dördüncü güç konumundadır. Nasıl toplumda bir çeşitlilik varsa medya içerikle­rinde de aynı çeşitliliği gözlemek mümkündür. Bu doğrultuda medya, toplumdaki bu çeşitliliği aktaran bir organdır. Kısaca medya, toplumun bir aynasıdır. Doğru yanıt C’dir.

Marksizm: Marx’a göre kapitalist sınıf, her türlü enformasyon ve bilginin üretim ve dağıtımını kontrol altına almıştır. Egemen sınıfın toplumu kendi çıkarları doğ­rultusunda şekillendirmesi, toplumsal sınıflar arasındaki eşitsizliğin korunmasına ve kapitalist sınıfının kendi zenginliğini artırmasına yol açmıştır. Ekonomik örgüt­lenmenin kontrolü ve ideolojik kontrol arasında doğrudan bir ilişkiye dikkat çeken Marx’a göre kapitalizmin ekonomik temeli ve organizasyonu, toplumun nasıl işleye­ceğini belirler. İşte Marx’ın bu bakış açısı medyanın egemen sınıf ideolojisini etkin kılmadaki rolüne dikkatleri yöneltmiştir. Modern kapitalist toplumda medyanın ro­lünü anlayabilmek için Marx’ın düşüncesinden hareket edecek olursak,medya; belli bazı görüş ve düşüncelerin yaygınlaşmasını, bunun dışındakilerin de dışlanmasında rol oynar. Çünkü medya kurumlarının mülkiyeti ve kontrolü kapitalistlerin elinde­dir ve egemen sınıf kendi çıkarları doğrultusunda alt sınıfları yönlendirmek için medyayı kullanır. Klasik Marksist bakış açısına göre medya; egemen kapitalist sı­nıfın çıkarlarını bugünden yarına koruyan, meşrulaştıran ve pekiştiren bir işleve sahiptir. Doğru yanıt A’dır.