İNSAN VE TOPLUM - Deneme Sınavı - 22

İnternet ortamında gerçekleşen iletişim, tek yönlü değil iki yönlüdür. Kullanıcı,edilgen bir konumda bulunmamakta;kullanıcının etkin olarak hareket edebilmesi mümkün olmaktadır. Ayrıca kullanıcılar, sadece alıcı/tüketici değil aynı zamanda yayıcı/üretici olabilmektedir. İnternet, etkileşimli doğası nedeniyle sürekli geri besleme alarak dönüşen ve yeniden şekillenen bir iletişim ortamıdır. Elektronik bir coğrafya olan İnternet ayn› zamanda sosyal bir mekândır.

Medyanın, ardındaki ekonomik çıkarlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceğini vurgulayan (eleştirel) ekonomi-politik yaklaşım, medya endüstrilerinde görülen tekelleşme ve denetimin yoğunlaşmasına odaklanmaktadır.

Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı: Elihu Katz (1926-), işlevselci bir bakış açısıyla geliş­tirdiği “Kullanımlar ve Doyumlar” yaklaşımı ile bu soruya olumlu yanıt vermiştir. Araştırmacı, medyanın insanlara ne yaptığını değil insanların medyayı ne amaçla kullandığına bakılması gerektiğini vurgulamıştır. Bu, sonraki yıllarda artan bir ivmeyle medya araştırmaları içinde yer bulacak bir tespittir. Medya izleyicisinin pasif tüketici konumunda olduğu görüşüne karşı çıkılmıştır. İnsanların “birey” olarak ne gibi beklenti ve amaçlarla medyayı kullandığının göz ardı edildiği düşü­nülmüştür. Bu yaklaşıma göre izleyiciler, medyayı bazı ihtiyaçlarını tatmin etmek amacıyla kullanmaktadır. Farklı bir ifadeyle izleyiciler, günlük hayatın sıkıntı­larından uzaklaşma, eğlenme, yalnızlık duygularını hafifletme, güncel gelişme­lerle ilgili bilgi edinme, dünya olaylarından haberdar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amacıyla medyayı kullanırlar. Özellikle 1960 ve 70’li yıllarda iletişim çalışmalarında çok etkili olan bu yaklaşım, izleyicilerin medyayı farklı şekillerde değerlendirebileceği vurgusuyla önemlidir. Ancak iletişim araçlarını işlevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletişim deneyimini salt “doyum” anıyla kısıtlaması nedeniyle eleştirilmektedir. Doğru yanıt C’dir.

Çoğulcu Yaklaşım: İşlevselciliğin siyasal manifestosu olarak nitelendirilebileceğimiz çoğulcu yakla­şıma göre Batı toplumlarında güç/iktidar, hiçbiri tek başına hakim olmayan çe­şitli grupların elindedir. Toplum, hiçbir zaman bir grubun tam olarak egemenlik tesis edemediği, birbiriyle sürekli rekabet halindeki gruplar ve çıkarlar karması­dır. Gruplar arasındaki rekabet, gücün tek bir noktada toplanmadan dağılımını mümkün kılarken devlet, gruplar arası bu rekabette hakem rolündedir. Medya kurumları da devletten, siyasal partilerden ve kurumlaşmış baskı gruplarından oldukça özerk bir yapıya sahiptirler. Medya; yasama, yürütme ve yargıya ek olarak dördüncü güç konumundadır. Nasıl toplumda bir çeşitlilik varsa medya içerikle­rinde de aynı çeşitliliği gözlemek mümkündür. Bu doğrultuda medya, toplumdaki bu çeşitliliği aktaran bir organdır. Kısaca medya, toplumun bir aynasıdır. Doğru yanıt C’dir.

Marksizm: Marx’a göre kapitalist sınıf, her türlü enformasyon ve bilginin üretim ve dağıtımını kontrol altına almıştır. Egemen sınıfın toplumu kendi çıkarları doğ­rultusunda şekillendirmesi, toplumsal sınıflar arasındaki eşitsizliğin korunmasına ve kapitalist sınıfının kendi zenginliğini artırmasına yol açmıştır. Ekonomik örgüt­lenmenin kontrolü ve ideolojik kontrol arasında doğrudan bir ilişkiye dikkat çeken Marx’a göre kapitalizmin ekonomik temeli ve organizasyonu, toplumun nasıl işleye­ceğini belirler. İşte Marx’ın bu bakış açısı medyanın egemen sınıf ideolojisini etkin kılmadaki rolüne dikkatleri yöneltmiştir. Modern kapitalist toplumda medyanın ro­lünü anlayabilmek için Marx’ın düşüncesinden hareket edecek olursak,medya; belli bazı görüş ve düşüncelerin yaygınlaşmasını, bunun dışındakilerin de dışlanmasında rol oynar. Çünkü medya kurumlarının mülkiyeti ve kontrolü kapitalistlerin elinde­dir ve egemen sınıf kendi çıkarları doğrultusunda alt sınıfları yönlendirmek için medyayı kullanır. Klasik Marksist bakış açısına göre medya; egemen kapitalist sı­nıfın çıkarlarını bugünden yarına koruyan, meşrulaştıran ve pekiştiren bir işleve sahiptir. Doğru yanıt A’dır.

Medya­ya dair ekonomik determinist bir yorumdan uzaklaşarak medyanın yine de belir­li/egemen görüşleri nasıl yeniden ürettiği sorusuna odaklanan ilk teorisyenlerden biri Louis Althusser (1918-1990) olmuştur. Althusser, İdeoloji ve Devletin İdeolo­jik Aygıtları (1970) adlı çalışmasında devletin baskı aygıtları ve ideolojik aygıtları arasındaki farka dikkat çekmiştir. Polis ve asker gibi doğru­dan ve şiddet kullanarak müdahalede bulunabilecek silahlı unsurlar devletin “baskı aygıtları”nı oluştururken eğitim, din ve medya gibi kurumlar; devletin ideolojik aygıtlarıdır. Althusser, klasik Marksist görüşten farklı olarak, diğer ide­olojik aygıtlarla birlikte medyanın da egemen sınıfın doğ­rudan kontrolünden görece özerk olduğunu ifade etmiştir. Doğru yanıt B’dir.

İdeolojinin yeniden üretiminde medyanın oynadığı rolün anlaşılmasına yöne­lik bir diğer önemli katkının sahibi de Roland Barthes’tir (1915-1980). Dil bilimci Saussure’den etkilenen Barthes, medyanın bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede, göstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullanımının büyük bir önemi olduğunu be­lirtmiştir. Barthes, Çağdaş Söylenler (1957) adlı kitabında arkasında kapitalist çı­karların olduğu düşünme biçimlerinin nasıl mitler hâline dönüşerek doğallaştığını inceler. Yazar, mitleşerek doğallaşan ve herkese aitmiş gibi gösterilen anlamlan­dırma biçimleri sayesinde ideolojinin işlediğini belirtir. Barthes, işte böylesine bir mitleştirme yoluyla kapitalist sistem içinde ortaya çıkan eşitsiz ilişkilerin kamufle edildiğini belirtir. Politikadan arınmış izlenimi veren sözler olan mitler sayesinde politik olan, gözlerden silinir. Kısaca mitler, güç/iktidar çatışmalarından kaynakla­nan eşitsizlikleri gizler ve doğallaştırır. Doğru yanıt C’dir.

Michael Foucault (1926-1984),her ne kadar doğrudan medya üzerine çalışmalar kaleme almamış olsa da özellikle iktidar olgusunu yeniden ele alışıyla ve söylem kavramı ile alanı önemli derecede etkilemiştir. Post-yapısalcı bir düşü­nür olarak tanımlanan Foucault; bireyin bilincinin, dünya algısının biyolojik ya da sınıfsal faktörlere dayandığı görü­şünü reddeder. Bunun yerine kendimizin ve içinde yaşadı­ğımız dünyaya dair bakışımızın söylemler tarafından şe­killendirildiğini vurgular. Foucault, Marx’a benzer şekilde, bilgi ve ideolojinin toplum içindeki güç/iktidar ilişkilerini yansıttığını söyler; ancak bunların ekonomik dinamiklerin kontrolüne bağlı olduğu görüşünü reddederek Marx’tan uzaklaşır. Foucault iktidar olgusunu, toplumun üzerine atılmış ve herkesi çevreleyen bir ağ olarak görür. Ayrıca bilginin değişik zaman­larda kitleleri kontrol etmek için bir iktidar biçimi olarak kullanıldığını belirtir. Ona göre iktidar tek bir grup ya da sınıfın tekelinde değildir, aksine iktidar herkesi kapsar. Ayrıca Foucault’un modern kurumlara özgü bir iktidar ve bilgi biçimi ola­rak tanımladığı disipliner iktidar biçimlerine benzer teknikleri; örneğin sıradan insanların özel hayatlarının gözetiminin normalleştirilmesini, yaygın medyada sıklıkla gözlemleriz. Doğru yanıt D’dir.

Hall’un eleştirel medya çalışmalarına önemli bir katkısı da medya metinleri­nin nasıl alımlandığı; yani izleyiciler tarafından nasıl okunduğu/değerlendirildiği üzerinedir. Medya içeriklerini bir anlamda “hap gibi yutan” pasif izleyici modelin­den önemli bir kopuşa yol açan makalesinde Hall, izleyicilerin potansiyel olarak üç farklı şeklide medya içeriklerini okuyabileceğini öne sürmüştür. 1. Egemen he­gemonik okuma: Metinde oluşturulan anlamı kabul ederek okumadır. Örneğin akşam haberlerde tüm üniversite hocalarının maaşlarında bir ücret kesintisine hazır olmaları gerektiği söyleniyor ve ben buna ikna oluyorsam bunun egemen hegemonik bir okuma olduğunu söyleyebiliriz. 2. Müzakereci okuma: İzleyici/ okuyucu bu defa metindeki anlamın bir bölümüne katılırken bir bölümüne ka­tılmaz. Örneğe devam edersek ücret kesintisinin olabileceğini; ancak sadece bir kereye mahsus ve yüksek unvanlı ve yüksek maaşlı hocalar ile sınırlı kalması ge­rektiği düşünülebilir. 3. Muhalif ya da karşıt okuma: Metnin,metindeki anlama tamamen karşı çıkılarak okunmasıdır. Yani eğer üniversite hocalarının ücretlerin­de herhangi bir kesinti yapılmasının kabul edilemez olduğu yorumu yapılıyorsa karşıt bir okumadan söz edebiliriz. Doğru yanıt A’dır.

Hall’un eleştirel medya çalışmalarına önemli bir katkısı da medya metinleri­nin nasıl alımlandığı; yani izleyiciler tarafından nasıl okunduğu/değerlendirildiği üzerinedir. Medya içeriklerini bir anlamda “hap gibi yutan” pasif izleyici modelin­den önemli bir kopuşa yol açan makalesinde Hall, izleyicilerin potansiyel olarak üç farklı şeklide medya içeriklerini okuyabileceğini öne sürmüştür. 1. Egemen he­gemonik okuma: Metinde oluşturulan anlamı kabul ederek okumadır. Örneğin akşam haberlerde tüm üniversite hocalarının maaşlarında bir ücret kesintisine hazır olmaları gerektiği söyleniyor ve ben buna ikna oluyorsam bunun egemen hegemonik bir okuma olduğunu söyleyebiliriz. 2. Müzakereci okuma: İzleyici/ okuyucu bu defa metindeki anlamın bir bölümüne katılırken bir bölümüne ka­tılmaz. Örneğe devam edersek ücret kesintisinin olabileceğini; ancak sadece bir kereye mahsus ve yüksek unvanlı ve yüksek maaşlı hocalar ile sınırlı kalması ge­rektiği düşünülebilir. 3. Muhalif ya da karşıt okuma: Metnin,metindeki anlama tamamen karşı çıkılarak okunmasıdır. Yani eğer üniversite hocalarının ücretlerin­de herhangi bir kesinti yapılmasının kabul edilemez olduğu yorumu yapılıyorsa karşıt bir okumadan söz edebiliriz. Doğru yanıt B’dir.

Bu dönemin hakim yaklaşı­mı olan hipodermik şırınga modeline göre medya mesajları, insanların beynine tıpkı bir şırıngadan ilacın zerk edilmesi gibi veriliyordu. Şırıngadan damara zerk edilen ilaç nasıl çok kısa bir süre içinde ve güçlü bir şekilde etkisini gösteriyorsa kitle iletişim araçlarının mesajlarının da aynı hızla ve güçle hedef izleyicileri etki­liyor olduğu kanısı hakimdi. İnsanların gördüğü, duyduğu ve okuduğu verilerin doğrudan davranışlarını etkilediği düşünülüyordu. Kitlelerin çok güçlü olduğu kabul edilen medya tarafından kolayca manipüle edildiği yönündeki kitle toplu­mu teorisi, işte ilk dönem medya teorisi üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Genel olarak medyayı elinde bulunduran ve iyi kullananların geniş yığınlara iste­diklerini yaptırabilecekleri varsayımı bu döneme damgasını vurmuştu. Doğru yanıt C’dir.

Hem Amerika’daki muhafazakâr ya da liberal eğilimli hem de eleştirel Frankfurt Okulu geleneği içinde­ki çalışmalarda, “Kitle Toplumu” paradigmasının kötümserliğinin doğrudan etki­si görülmüştür. Kitle iletişim araçlarının çok güçlü propaganda kurumları olduğu ve insanların bir anlamda beynini yıkadığına dair bir medya görüşü bu dönemde egemen olmuştur. Bunun ise dört nedeni vardır:

kitle iletişim araçları ya da medya deyince hangi iletişim araçlarını anlamamız gerekiyor? En geniş anlamında kullanıldığında kitaplar, gazeteler, dergiler, broşürler, billboardlar, telefon, cep telefonu, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, İnternet gibi iletişim araçları söz konusudur.

Bilimsel araştırmanın bir uzmanlık alanı olarak kitle iletişim (ya da medya) araştırmaları yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmıştır

Kitle iletişim araçlarının çok güçlü propaganda kurumları olduğu ve insanların bir anlamda beynini yıkadığına dair bir medya görüşü bu dönemde egemen olmuştur. Bunun ise dört nedeni vardır (Curran vd., 1982: 229): 1. Yeni teknolojilerin yaşama geçmesiyle birlikte yeni izleyici kitlelerinin yaratılmış olması; yani radyo gibi yeni iletişim teknolojileri sayesinde eskiye oranla daha çok sayıda izleyiciye hitap ediliyor oluşu. 2. Kentleşme ve endüstrileşmenin “kaypak”, köksüz, yabancılaşmış ve manipülasyona açık bir toplum yarattığına dair bir görüşün moda olması. 3. Kent insanının artık savunmasız kaldığı ve kitle iletişim araçlarının kolay bir “avı” hâline geldiği fikrinin hakim olması. 4. Kitle iletişim araçlarının 1. Dünya Savaşı boyunca beyinleri yıkadığına ve sonraki yıllarda faşizmin yükselmesini sağladığına dair ikna edici bir durumun oluşmuş olması.

Kitle iletişim araçlarının 1. Dünya Savaşı sırasında propaganda araçları olarak çok kritik bir rol oynadığı görüşü 1930’larda Avrupa’da faşizm ve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin kitlesel yükselişiyle zirveye tırmandı. 2. Dünya Savaşı sırasında ise kitle iletişim araçları neredeyse propagandayla eş değer tutuluyordu.

Çoğulcu Yaklaşım İşlevselciliğin siyasal manifestosu olarak nitelendirilebileceğimiz çoğulcu yaklaşıma göre Batı toplumlarında güç/iktidar, hiçbiri tek başına hakim olmayan çeşitli grupların elindedir. Toplum, hiçbir zaman bir grubun tam olarak egemenlik tesis edemediği, birbiriyle sürekli rekabet halindeki gruplar ve çıkarlar karmasıdır. Gruplar arasındaki rekabet, gücün tek bir noktada toplanmadan dağılımını mümkün kılarken devlet, gruplar arası bu rekabette hakem rolündedir. Medya kurumları da devletten, siyasal partilerden ve kurumlaşmış baskı gruplarından oldukça özerk bir yapıya sahiptirler. Medya; yasama, yürütme ve yargıya ek olarak dördüncü güç konumundadır.

Medyaya dair ekonomik determinist bir yorumdan uzaklaşarak medyanın yine de belirli/egemen görüşleri nasıl yeniden ürettiği sorusuna odaklanan ilk teorisyenlerden biri Louis Althusser (1918-1990) olmuştur. Althusser, İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları (1970) adlı çalışmasında devletin baskı aygıtları ve ideolojik aygıtları arasındaki farka dikkat çekmiştir. Polis ve asker gibi doğrudan ve şiddet kullanarak müdahalede bulunabilecek silahlı unsurlar devletin “baskı aygıtları”nı oluştururken eğitim, din ve medya gibi kurumlar; devletin ideolojik aygıtlarıdır.

Feminist yaklaşımlar, genel olarak sosyolojide olduğu gibi, medya çalışmalarında ve medya sosyolojisi alanında da küçümsenmeyecek bir etkiye sahip oldular. Medyaya dair farklı feminist yaklaşımlar olsa da genel olarak medyada kadınların “eksik ve sorunlu” temsil edilmesi temel eleştiri noktasıdır. Medya, aynı zamanda, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ataerkilliği yeniden ürettiği için eleştirilmektedir. Cinsiyetçiliğin hakim olduğu medya metinlerinde kadınlar, aynı zamanda cinsel bir obje olarak da sunulmaktadır. Kimi feminist çalışmalar, kadın sorununa yer vermeyen medya çalışmalarındaki eksiklikler ve medyadaki kadın imajının çarpıklıkları üzerinde durmuştur. Kimileri de medyadaki kadın stereotiplerinin nasıl alımlandığı üzerine yoğunlaşmıştır. Kısaca feminist yaklaşım, ataerkil hegemonyanın bugünden yarına devamında medyanın önemli bir rol oynadığını vurgulamaktadır.

Deregülasyon: Bu kavram her ne kadar “kuralların kaldırılması” demek olsa da esas olarak 1970’lerden itibaren kamu yayıncılığı tekellerinin ortadan kalkması ve özel radyo/ televizyon yayıncılığının yaygınlaşması yönünde kuralların değiştirilmesi sürecini anlatmak için kullanılmaktadır.