İNSAN VE DAVRANIŞ

Psikolojide biliş olarak adlandırılan çalışma alanı 1960’lardan sonra başlamıştır. Ancak bilişsel yetenek ya da daha bilinen adıyla zekâ çalışmaları 1800’lerin sonuna kadar geriye gider. Belirli tarihsel bağlamlarda ortaya çıkmış bu iki çalışma alanı genelde insan zihnini çalışma konusu yapmış olsalar da birbirlerinden farklıdır. Zekâ çalışmaları, bireysel farklılıklar psikolojisinin bir parçasıdır. Bireylerin zihinsel yetenekleri açısından farklılaştığı düşünüldüğü için, bu farklılıkların ölçümüne ve bu farklılıkların nasıl ortaya çıktığına odaklanılmıştır. Bu alandaki çalışmalar, zihinsel geriliği olan çocukların ayırt edilmesi, personel seçimi gibi pratik nedenlerden dolayı bireylerin entelektüel yeteneklerinin olabildiğince kesin bir biçimde betimlemek amacıyla başlamıştır. Oysa bilişsel psikoloji, bireyler arasındaki zihinsel farklılıklara değil, genel/evrensel düzeyde insanın bilişsel/düşünme süreçlerine odaklanır. Bilişsel psikologlar, çeşitli zihinsel performansların nasıl ortaya çıktığını detaylı bir biçimde açıklamaya çalışırlar. Buna göre I ve III numarlı amaçlar bilişsel psikoloji kapsamında yer almaktadır. Doğru yanıt B'dir.

Bilişsel sistemin önemli yapı taşlarından biri olan kavramlar; tüm nesne, canlı ve olayları gruplandırarak, devasa bir dünyayı zihinde temsil etme olanağı verir.  Kategorileştirme kavramla yakından ilişkilidir. Bir nesne, bir kavram altına yerleştirildiğinde kategorileştirilmiş olur. Bir nesne kategorileştirildiğinde, kavramla ilgili pek çok özelliği temsil ettiği düşünülür. Soru kökünde verilen örnekte sandalye, mobilya kavramı altına yerleştirilerek kategorileştirilmektedir.

Bir kavramı bilmek, o kavrama ait olan nesne, canlı ya da olayların ortak özelliklerini bilmek demek olduğundan, bir kavram kullanıldığında bu ortak özelliklerin hepsi birden ifade edilmiş olur. Böylece, kavramlar insanların birbirlerini anlamalarını, dolayısıyla iletişim kurmalarını sağlar. Elbette kavramların temsil ettiği özellikler her zaman bu kadar kesin ve net olmayabilir. Örneğin, kuş kavramına ait olsa da penguen gibi uçamayan kuşlar vardır. Atkinson ve meslektaşları (1995) bu yüzden kavramları klasik kavramlar ve olasılık içeren kavramlar olarak ikiye ayırır. Klasik kavramlar, üyelerinin ortak özelliklerini temsil eden kavramlardır. Olasılık içeren kavramlarsa üyelerinin tüm ortak özelliklerini temsil edemeyebilirler. Bu bilgiye göre kuş kavramı olasılığa dayalı kavramlar kapsamında değerlendirilmektedir. Doğru yanıt C'dir.

Kavramların dünyayı basitleştirme, yeni deneyimleri anlamlandırma, iletişim sağlama gibi çok önemli işlevleri vardır. Bunun yanında kavramların belirli bir durumda insanın davranış seçeneklerini belirleme işlevi de vardır. Örneğin “vahşi hayvan” kavramı bilgilerinden dolayı insanlar, hırlayan bir hayvan karşısında yapılacak en akıllıca hareketin sessizce oradan uzaklaşmak olduğunu düşünebilirler. Soru kökünde  verilen örnekte de "yaşlı" kavramının içerdiği bilgiler Zeynep'in davranışını belirlemektedir. Doğru yanıt E'dir.

Prototip modeli, o kategorinin özelliklerini barındıran en iyi örnek yoluyla kavramın oluşturulması sürecine dayanır. Prototip bir tür idealize edilmiş kavram biçimidir. Prototip kavramı bunun yanı sıra, tanımı gereği o kavramı oluşturan diğer örneklerin prototip kadar özellik göstermeyebileceğini ama, hâlâ onların da aynı kavram içinde düşünülmesi gerektiğini ima eder. Doğru yanıt C'dir.

Araçlar ve amaç analizi adı verilen analizde, amaca ulaşmayı engelleyen en önemli faktörü saptamayı ve onu ortadan kaldırmak için gerekli araçları bulmayı içerir. Amacı engelleyen en önemli faktör ve bu faktörü ortadan kaldırma kararı, içinde bulunan durumla ulaşılmak istenilen durum arasında karşılaştırma yapılarak verilir. Örneğin çocuğunu okula götürmek isteyen bir kadını düşünün. İçinde bulunduğu durumla olmak istediği durumu karşılaştırdığında engel, ev ile okul arasındaki mesafedir. Bu mesafeyi hangi yolla ortadan kaldırması gerekir? Diyelim ki kendi arabasıyla. Ama arabası çalışmıyor. Arabanın çalışması için ne yapmak gerekiyor? Diyelim ki aküsü bitmiş, aküyü doldurması gerekiyor. Bunun için ne yapması gerekiyor? Araba tamircisine gitmesi gerekir. Soru kökünde benzer bir örnek yer almaktadır. Doğru yanıt B'dir.

Problem çözümünü kolaylaştıran ya da zorlaştıran faktörler şunlardır: Uzmanlık, zihinsel kurulum ve işleve takılma. Bir işte ustalaşmış ya da uzmanlaşmış olanlar, problemleri acemilerden daha etkili biçimde çözerler. Zira usta ya da uzmanların hepsinin birbiriyle ilişkili olan pek çok özellikleri vardır: Özel bir alandaki bilgileri iyidir, problemin ögelerini daha iyi bellekte tutarlar, problemin zihinsel temsilini görsel biçimde oluşturabilirler ki bu da problem çözümünü kolaylaştırır. Soru kökünde verilen örnekte de fen Bilgisi öğretmeninin alan bilgisi etkili olmuştur. Doğru yanıt D'dir.

Dilin, onu evrim basamağının daha altında yer alan hayvanların iletişim sistemlerinden ayıran pek çok yanı vardır. Bunlardan biri, dilin sonsuz yaratıcılık özelliğinin olması ya da olağanüstü bir esnekliğe sahip olmasıdır. Sözcükler çok değişik biçimlerde kombine edilebilir. Dille ifade edebileceklerimiz neredeyse sınırsızdır. Soru kökünde verilen durum dilin bu esnekliğini ifade etmektedir.

Cattell de faktör analizinden elde edilen kanıtları kullanarak iki tür zekâ saptamıştır: Akıcı zekâ ve kristalleşmiş zekâ. Akıcı yetenek ya da akıcı zekâ, yeni durum ya da problemlerle uğraşılırken kullanılan zekâ türüdür. Kabaca sözel olmayan akıl yürütme biçimine (örneğin, görsel-uzamsal yetenek, ezber belleği) karşılık gelir. Bu zekâ türü deneyim ve eğitimden çok az etkilenir. Doğru yanıt A'dır.

Binet meslektaşı Simon ile birlikte 1905’te bir zekâ ölçeği geliştirmiştir. Binet-Simon Zekâ Ölçeği 1908 ve 1911’de yeniden gözden geçirilmiştir. Binet, zekâ ölçeğinin algısal yeterliliklerden ziyade, akıl yürütme ve problem çözme becerilerini içermesi gerektiğini varsaymıştır. Ayrıca bu yeteneklerin yaşla birlikte artması gerektiğini varsaydığı için, yaşa göre zorlaşan ölçek soruları hazırlamıştır. Doğru yanıt E'dir.

Bilişselci psikologlar, bilişsel süreçleri keşfetmek için gözlenebilir ve ölçülebilir zihinsel faaliyetlere odaklanırlar. Bunlar kavramların kullanımı, problem çözme ve dildir. Bu faaliyetlerin hepsi algı, öğrenme ve bellekten elde edilen bilgiye bağlıdır. Bu bağlamda piyano çalma, bu zihinsel süreçleri kapsayan bir etkinliktir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Bilişselci psikologlar, bilişsel süreçleri keşfetmek için gözlenebilir ve ölçülebilir zihinsel faaliyetlere odaklanırlar. Bu ünitede bu tür faaliyetler ele alınmıştır. Bunlar kavramların kullanımı, problem çözme ve dildir. Bu zihinsel faaliyetlerin ayrı ayrı ele alınması, hepsinin aynı bilişsel sistem tarafından gerçekleştirildiği gerçeğini unutturmamalıdır. Bu faaliyetlerin hepsi algı, öğrenme ve bellekten elde edilen bilgiye bağlıdır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Prototip modeli, o kategorinin özelliklerini barındıran en iyi örnek yoluyla kavramın oluşturulması sürecine dayanır. Prototip bir tür idealize edilmiş kavram biçimidir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Özellikler modeline göre bir nesnenin, bir canlının, bir kişinin, bir olayın ya da bir niteliğin kavramın içine girmesi için belirli birtakım özellikleri taşıması gerekir. Araba için de, soruda verilen özelliklere sahip olması durumu söz konusudur. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Probleme çözüm bulma olasılığını ve problem çözümünün hızını etkileyen en
önemli faktör problemi anlamaktır. Problemi anlamak, büyük ölçüde probleme ilişkin bir bakış açısı geliştirmek anlamına gelir. Bir kez problem belirli bir bakış açısından anlamlandırıldığında (temsil edildiğinde), artık verili bilgi otomatik olarak bu bakış açısına göre yapılandırılır. Burada da tamircinin yaptığı ilk iş problemi anlamak olmuştur. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Algoritmalar, belirli türde problemleri çözmek için geliştirilmiş özgül problem çözme yollarıdır. Algoritma, eğer doğru kullanılırsa problemin çözümüne ulaşmamak imkânsızdır. Üçgenin iç açıları toplamına dair bilgiye sahip olmak da bir algoritma temsilidir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Problem çözümünü kolaylaştıran ya da zorlaştıran faktörler şunlardır: Uzmanlık, zihinsel kurulum ve işleve takılma. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Dilin düşünceyi ya da aynı anlama gelmek üzere bilişi şekillendirdiği düşüncesinin en önde gelen savunucularından biri Whorf ’tur. 1950’lerde Whorf, dilin dünyanın algılanış biçimini yapılandırdığını iddia etmiştir. Diğer bir deyişle, Whorf ’a göre, dünyayı anlamak için kullandığımız kategori ve ilişkiler dilden türetilmiştir. Dolayısıyla narenciye ile ilgili yaşantısı kısıtlı olan toplumların bu meyveler ile ilgili kelime dağarcığı da sınırlı olacaktır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

IQ (Intelligence Quotient) olarak bilinen zekâ indeksi, zihinsel yaşın kronolojik yaşa oranının 100 ile çarpılması sonucunda elde edilir.  Eğer zihinsel yaş kronolojik yaşa eşitse IQ 100 olacaktır. Eğer zihinsel yaş kronolojik yaştan aşağıda ise IQ 100’den az olacak, eğer zihinsel yaş kronolojik yaştan yüksekse IQ 100’den yukarıda olacaktır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

20. yüzyılın ilk yarısında Spearman, Thurstone ve Burt gibi kuramcılar zekânın temel bileşenlerini faktör analizi olarak bilinen bir istatistik tekniğini kullanarak belirlemeye çalıştılar. Bu ve diğer araştırmacılar, zekâyı birden fazla faktörün oluşturduğunu iddia etmişlerdir. Zekâyı oluşturan kaç zihinsel yeteneğin, diğer bir deyişle kaç faktörün olduğu kuramdan kurama değişmektedir. Doğru yanıt E seçeneğidir.