İNSAN VE DAVRANIŞ

Kavram oluşturma modelleri : özellikler modeli, prototip modeli, iyi örnek modeli.

Problem çözüm süreci belli aşamaları içerir. İlk aşama problemin zihinsel olarak temsil edilmesi, yani anlaşılmasıdır. İkinci aşama, amacı belirlemek; üçüncü aşama ise amacı alt amaçlara bölmektir. Son aşama alt amaçlara ulaşmaya dönük problem çözme stratejilerini seçmek ve uygulamaktır.

Algoritmalar, belirli türde problemleri çözmek için geliştirilmiş özgül problem çözme yollarıdır.

Kestirmeler (heuristics), problemin çözüleceği garantisini vermezler. Ama işe yaradıkları durumda, insanları çok hızlı bir şekilde sonuca götürürler. Kısacası kestirmeler, problemi en etkili çözme stratejileri değildir. Ama işe yaradıklarında diğer stratejilerden daha hızlı çözüm üretilmesini sağlarlar.

İşleve takılma, nesneleri adları ya da tanıdık işlevleri dışında başka bir bağlamda düşünememe eğilimini ifade eder. Bu eğilim, nesneleri değişik şekillerde kullanarak problem çözmeyi engeller.

Zihinsel Kurulum : problem çözerken öğrenme sürecinin bir parçası olarak çözüme dair birtakım stratejiler geliştirilir. Öğrenilen bu stratejiler, daha sonra benzer problemle karşılaşıldığında tekrar devreye girer ve problem çözme sürecini kolaylaştırır. Pek çok kez işi kolaylaştıran zihinsel kurulumlar bazen probleme sadece tek bakış açısıyla bakmaya neden oldukları için, doğru çözüme gidecek başka bakış açılarının geliştirilmesine engel olurlar. Bu durumda, zihinsel kurulumlar problem çözümünü zorlaştıran ya da engelleyen bir faktör hâline gelir.

Louis Leon Thurstone, zekâyı yedi faktörün oluşturduğunu ileri sürmüş ve bu yedi faktörü içeren Birincil Zihinsel Yetenekler Ölçeği adını verdiği bir ölçek oluşturmuştur. Bu faktörler uzamsal (uzaysal, mekansal) yetenek, algısal hız, sayısal yetenek, sözel yetenek, bellek, kelime bilgisi ve akıl yürütmedir.

Howard Gardner, yedi farklı zekâ ayırt etmiştir: Dille ilgili zekâ, müzik zekâsı, mantıksal-matematiksel zekâ, uzamsal (uzaysal, mekansal) zekâ, kişiler arası (sosyal) zekâ, beden-kinestetikle (bedeni kullanma) ilgili (bedensel) zekâ ve içsel (kişisel) zekâ.

Fransız hükûmeti, Alfred Binet’den diğerlerine göre daha yavaş öğrenen çocukları ayırt etmesini isteyince, Binet meslektaşı Theodore Simon ile birlikte 1905’te bir zekâ ölçeği geliştirmiştir. Binet, zekâ ölçeğinin algısal yeterliliklerden ziyade, akıl yürütme ve problem çözme becerilerini içermesi gerektiğini varsaymıştır. Ayrıca bu yeteneklerin yaşla birlikte artması gerektiğini varsaydığı için, yaşa göre zorlaşan ölçek soruları hazırlamıştır. Binet’nin çalışmasında zihinsel yaş kavramı önemli bir yere sahiptir. Zihinsel yaş, çocukların ölçekte verdikleri doğru cevap sayısıyla belirlenmiş ve çocuğun kronolojik yaşı ile karşılaştırılmıştır.

Stanford-Binet Zekâ Ölçeğinin son versiyonunda ölçümü yapılan dört alan vardır: Sözel akıl yürütme, soyut/görsel akıl yürütme, sayısal akıl yürütme ve kısa süreli bellek.

Bilişsel sistemin önemli yapı taşlarından biri olan kavramlar; tüm nesne, canlı ve olayları gruplandırarak, devasa bir dünyayı zihinde temsil etme olanağı verir. Örneğin “kedi” bir kavramdır. Dört ayağı olması, et yemesi, miyavlaması ve kızdığında tırnaklarını çıkarması kedi kavramını oluşturan ögelerdir. Ve bu ögeler tüm kedileri temsil eder. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kavramlar insan zihninin dünyayı yapılandırılmış hiyerarşiler hâlinde temsil etmelerine izin verir. Örneğin “mutfak sandalyesi”ni kavramsal hiyerarşinin içine yerleştirmek gerekirse en genel kavram “mobilya”olacaktır. Mobilya kavramının altında “masa”, “sandalye”, gardırop”, “koltuk” daha az genel olan kavramlar yer alacaktır. Bir sonraki düzeyde genel “sandalye” kavramı kendi içinde çeşitlenecek, “mutfak sandalyesi”, “yemek masası sandalyesi”, “çalışma odası sandalyesi” gibi alt düzey kavramlar ortaya çıkacaktır. Doğru cevap C seçeneğidir.

“Su bardağı”, daha genel bardak kavramının bir üyesidir. “Bardak”, diğer kavramlarla (tabak, çatal-kaşık gibi) birlikte “mutfak eşyaları” genel kavramının bir üyesidir. Doğru sevap E seçeneğidir.

Özellikler modeline göre bir nesnenin, bir canlının, bir kişinin, bir olayın ya da bir niteliğin kavramın içine girmesi için belirli birtakım özellikleri taşıması gerekir. Bazı araştırmacılar, kavramların, bellekte muğlak olmayan bir özellikler dizisi hâlinde saklandığına inanmaktadır. Örneğin “kuş” kavramının birkaç özelliği barındırması gerektiği düşünülebilir: Kanatlarının olması, uçabilmesi gibi. Yani, bir hayvanın “kuş” olarak tanımlanabilmesi için bu özelliklere sahip olması gerekir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Bazı psikologlar insanların, kavramları prototip gibi soyut yapılarla değil, gerçek yaşantıda o kavrama dair pek çok örneği görmekle geliştirdiklerine inanmaktadır. Buna İyi Örnek Modeli denir. Çocukların meyve, sebze, renk ve pek çok hayvan kavramını bu yolla öğrendiği kolaylıkla gözlenebilir. Örneğin bir çocuğa köpeği göstererek, “bu köpek” derseniz, çocuk köpek kavramının olumlu bir örneğini öğrenmiş olacaktır. Bir dahaki sefere kediyi gösterip “bu köpek” diyen çocuğa, “Hayır, bu köpek değil. Bu bir kedi” cevabı verildiğinde, hem köpek kavramını olumsuzlamış hem de başka bir kavramın olumlu örneği verilmiş olur.  Doğru cevap A seçeneğidir.

Araçlar ve amaç analizi adı verilen analiz, amaca ulaşmayı engelleyen en önemli faktörü saptamayı ve onu ortadan kaldırmak için gerekli araçları bulmayı içerir. Amacı engelleyen en önemli faktör ve bu faktörü ortadan kaldırma kararı, içinde bulunan durumla ulaşılmak istenilen durum arasında karşılaştırma yapılarak verilir. Örneğin çocuğunu okula götürmek isteyen bir kadını düşünün. İçinde bulunduğu durumla olmak istediği durumu karşılaştırdığında engel, ev ile okul arasındaki mesafedir. Bu mesafeyi hangi yolla ortadan kaldırması gerekir? Diyelim ki kendi arabasıyla. Ama arabası çalışmıyor. Arabanın çalışması için ne yapmak gerekiyor? Diyelim ki aküsü bitmiş, aküyü doldurması gerekiyor. Bunun için ne yapması gerekiyor? Araba tamircisine gitmesi gerekir. Böylece amaca ulaştıracak araçlar belirlenmiş olur. Doğru cevap D seçeneğidir.

Anagram, bir sözcükteki harflerin karıştırılmasıdır. Örneğin, “ugdyu”, “duygu” sözcüğünün anagramıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Modern zekâ kuramlarından biri Gardner tarafından geliştirilen çoklu zekâ kuramıdır. Gardner için zekâ, “bir şey”, kafanın içindeki bir tür eşya değil; insanın çeşitli biçimlerde düşünmesine izin veren bir potansiyeldir. Zekânın pek çok bağımsız yetenekten oluştuğuna inanan Gardner, kaç tane zekâ olduğunu belirlemenin güç olduğunu söylese de yedi farklı zekâ ayırt etmiştir: Dille ilgili zekâ, müzik zekâsı, mantıksal-matematiksel zekâ, uzamsal zekâ, kişiler arası zekâ, beden-kinestetikle ilgili zekâ ve içsel zekâ. Gardner’a göre, bir kişinin mesela müzikle ilgili istisnai derecede yüksek zekâsı varken uzamsal zekâsı çok düşük olabilir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Sternberg, üçlü zekâ kuramı adı verilen yaklaşımında analitik, yaratıcı ve pratik olmak üzere üç zekâ türü belirlemiştir

Bireysel zekâ ölçeklerinin tersine grup zekâ ölçekleri aynı anda çok sayıda insana bir uzman tarafından uygulanabilir. Bu ölçekler genellikle kâğıt-kalem ölçekleridir. İlk grup zekâ ölçeği 1. Dünya Savaşı sırasında ABD’de geliştirilmiştir. Savaş’da ABD ordusundaki çok sayıda askerin sınıflandırılması ihtiyacı ortaya çıkınca, Robert Yerkes’in başkanlığını yaptığı kırk kişilik bir psikologlar grubu, grup zekâ ölçeği geliştirmek için çalışmalar yapmıştır. Doğru cevap C seçeneğidir.