İNSAN HAKLARI VE SOSYAL HİZMET

Günümüzde İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi gibi uluslararası geçerliliğe sahip bildirge ve sözleşmelerde yer alan ve her biri etik bir ilke
olan insan hakları maddeleri ülkelerin iç hukuklarını düzenlerken esas almaları gereken ölçütleri vermekte ve böylece hukuki görelilik sorununu bir ölçüde çözmektedir.

Çünkü etik; felsefi bir yaklaşımla, evrensel olan, her insanın sahip olduğu değerin neliğini ve kaynağını araştırırken, toplumdan topluma değişen ahlaklar belirli bir grup için iyi olanın ne olduğunu ezbere, gelenek-göreneklerden çıkartır.

İnsanın değeri ile insan hakları arasında doğrudan bir ilgi olduğunu ileri süren çağdaş filozofların başında İoanna Kuçuradi gelir. Kuçuradi, insan haklarını, tek tek kişilerde insanın değerini korumanın önkoşulları olarak kabul ederken, ontolojik temellere dayalı bir felsefi antropolojiden, yani insanı bütünlüğünde, yaşamın içindeki yapıp etmelerinden hareketle anlamayı hedefleyen belirli bir insan görüşünden hareket eder. Felsefe tarihinde çok az filozofta rastladığımız bu yaklaşım tür olarak insanı insan
yapan bir şeyin, onu diğer varlıklardan farklı kılan bir şeyin ya da şeylerin var olduğunu kabul eder. Sırf insana ait olan, diğer hiçbir varlığa ait olmayan bu şey bizi insanın değerine ve “insan-sal” olana, insana yakışır ya da sırf insana özgü olana götürür.

Felsefe tarihinde insansal olanın ne olduğuna ilişkin ilk sistematik araştırmalara Sokrates, Platon ve Aristoteles’in metinlerinde rastlarız. Her üç filozof da, insansal olan, insana yakışır olan eylemin, yaşam biçiminin, siyasal toplumun ne olduğunu soruştururken karşımıza her zaman insansal değerleri çıkartır.

Platon, insanın neliğini, onun ruhsal yetilerinde ararken insan ruhunu gördükleri işe göre üç kısma ayırır: arzuiştah kısmı, kızan-coşan kısım ve akıl kısmı. Toplumdaki “yönetenler, savaşanlar ve para kazananlar gibi içimizde de üç bölüm” vardır; bunlardan biri “içimizdeki hesaplayan, düşünen yandır ki, buna akıl yanımız deriz. Ötekiyse, düşünmeyen, sade arzulayan yanımızdır. O, sadece sever acıkır, susar, coşar, doymak, zevk almak ister”; bir üçüncü yan, söz gelimi, bir tehlikeyle karşılaştığımızda kızan, öfkelenen yandır; “kızma gücü, kötü bir eğitimle bozulmamışsa, akla yardım eden üçüncü bir yanımız olur” (Platon, 1988, 439d, 441a).

Bir insan ruhunda eğer bu üç kısım işini iyi yaparak üç temel erdeme ulaşmışsa ve bilgeliğe ulaşmış akıl, ruhun diğer kısımlarını dengeli bir şekilde yönetiyor, bir kısım başka bir kısmın işini yapmaya kalkışmıyorsa, böylesi bir insanın içinde dördüncü erdem olan adalet, erdemi ortaya çıkar ve bir denge oluşur; bu dört erdeme de sahip insanlara kendine egemen ya da kendi kendisinin efendisi, bunu başaramayana
ise kendi kendisinin kölesi, kendine egemen olamayan deriz (Platon, 1988, 431a).

Kant ise insanın değerini, yani ayırt edici özelliğini onun akılsal yanında aramakta ve doğa mekanizminin dışına çıkarak kendi kendisine ahlak yasası gibi bir yasa koyup, kendi koyduğu yasaya kendi isteğiyle uyabilmesinde aramaktaydı.

Ancak tür olarak insanın değeri ifadesindeki değer ile gündelik dildeki onur veya şeref karıştırılmamalıdır. Tek tek kişilerin değerinden ayrı olarak “tür olarak insanın değeri” dediğimiz şey ile İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde geçen “insan onuru” (human dignity) ifadesi örtüşür; yani değer ile onur bu anlamda olmak üzere örtüşür. Fakat,
gündelik hayatta kullandığımız şeref anlamında onur, türe ya da kişiye özgü değildir, onun yapısal bir özelliği olmadığı için “değer”e karşılık gelmez.
Aristoteles’in belirttiği gibi onur (şeref) başkası tarafından kişiye verilen ve bazen de ondan geri alınan bir şeydir; oysa bir şeyin değeri, daha önce belirttiğimiz gibi onun kendisinin sahip olduğu bir şey, bir tür ayırt edici özelliktir.

Ahlaklılık ilkeleri ile ahlaki değer yargıları ve davranış kuralları arasında çok önemli, (Bilgi Felsefesi, Değer Felsefesi ve Etik açısından) farklar vardır. Değişken ahlakların sunduğu değer ölçütleri, mutlak, kayıtsız şartsız geçerli olma iddiasıyla ortaya atılır. Bu değer ölçütlerinden değer yargıları, kişileri doğru değerlendirmeye değil, ancak ezber değerlendirmeye, yani değer biçmeye götürür; eylemin veya kişinin değerinin bilgisini ortaya koymaz; dolayısıyla da göreli olur. (Kuçuradi, 1997a, s.26). Ahlaklarla karşılaştırıldığında ahlâklılık ilkeleri her zaman olmasa da çoğu zaman geçerli olabilmekte ve doğru değerlendirme imkanı sunabilmektedir.
Hem ahlak hem de ahlaklılık açısından baktığımızda ise yapılması ve yapılmaması gerekenleri dile getiren bu kural ve ilkeler, belirli bir toplumda bazen ise genel olarak insanlar arasında “saygılı”, barışçıl, kısacası “insanca” ilişkilerin, olumlu ilişkilerin kurulması için gereken davranış kalıplarını içerebilmektedir.

Kuçuradi’ye göre birer temel kişi hakkı olan ve her insan tekinin sırf insan olmasından dolayı, doğuştan sahip olduğu, devredilemez haklar olan insan hakları, bir insan tekinin yukarıda söz ettiğimiz insansal olanaklarını hayata geçirebilmesiyle doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili olan ve insanlığın ortak deneyimlerinin felsefi olarak değerlendirilmesiyle ortaya atılmış belirli istemler veya gereklilik önermeleridir. Bir devlet tarafından, verilen, bahşedilen değil, ancak kişilerde kişilerce saygı gösterilecek ve devletler tarafından yasal koruma altına alınacak olan bu temel kişi haklarından bir kısmı doğrudan korunan, korunması gereken, yaşama hakkı, kötü muamele görmeme, köle durumunda tutulmama gibi temel haklar (özgürlükler) ve onların gerektirdikleri ve düşünce beyan etme, barışçıl bir şekilde toplanma hakkı (özgürlüğü) gibi haklardır (özgürlüklerdir).

İnsanın değeri ile insan hakları arasında doğrudan bir ilgi olduğunu ileri süren çağdaş filozofların başında İoanna Kuçuradi gelir. Doğru cevap C’dir.

Sokrates, neden erdemleri gerçek değerler olarak kabul ediyor? Sokrates’in Sokrates’in Savunması’ndaki ve diğer Diyaloglar’daki sözlerini dikkatlice dinlediğimizde, eğer duyacak kulağımız varsa şunu fark ederiz: Sokrates, diğer hiçbir hayvanın yapamadığı, sadece insanın yapabildiği şeyin ne olduğunu araştırır ve bunun adalet, bilgelik, yiğitlik, ölçülülük gibi erdemler, yani etik değerler olduğu sonucuna ulaşır. Başka bir deyişle, insanı insan yapan, insanı diğer varlıklardan farklı kılan bir şey vardır ve o da erdemlerdir; erdemler bize tür olarak insanın değerini verir. Bu düşüncenin gündelik hayattaki karşılığı şudur: Bir insan haksızlık yaptığı zaman değil, hakkı koruduğu zaman; cahilce davrandığı zaman değil, enine boyuna düşünüp taşınarak hareket ettiği zaman; korkak davrandığı zaman değil, Achilleus’un yaptığı gibi gerektiğinde yiğitçe davrandığı zaman; yalan söylediği zaman değil, dürüst davranabildiğinde insan olmuş olur; çünkü diğer hayvanların yapamadığı bir şeyi başarmış olur. Doğru cevap B’dir.

İnsanı konuşabilen, dil sahibi, toplumsal ve siyasal bir varlık olarak kabul eden Aristoteles, praxis dediği bütün eylem hayatının, bu eylem hayatındaki her insansal yapıp etmenin her zaman amaçlı (ereksel) olduğunu iler sürer. Doğru cevap D’dir.

Nietzsche’yi dışarıda bıraktığımızda, modern dönemde antik dönem insan görüşüne nispeten benzer bir görüş, bahsettiğimiz liberal anlayışa bir tepki olarak, Kant felsefesiyle ortaya çıkar. Doğru cevap C’dir.

Modern dönemde ise karşımıza, T.Hobbes, J.Locke, D.Hume gibi liberal düşünürlerin temelini attığı yeni bir insan anlayışının çıktığını belirtebiliriz. Doğru cevap E’dir.

Kuçuradi’nin anladığı anlamda “değerler” var olan şeylerdir; tür olarak insanın ortaya koyduğu başarılar, yarattığı kurumlar ve sahip olduğu olanaklardır. Bu açıdan baktığımızda değerler, Kuçuradi’nin toplumsal değerler dediği, sosyal adalet, laiklik, sekülerlik gibi toplumsal değerleri bir yana koyduğumuzda, ikiye ayrılır: genel olarak değerler ya da kişi-üstü-başarılar (sanat, felsefe, bilim gibi şeyler) etik değerler; sevgi, dürüstlük, saygı, adalet gibi şeyler. Doğru cevap E’dir.

“Etik nedir?” sorusuna Kuçuradi felsefesi bağlamında yanıt vermek mümkündür. Etik, felsefesinin bir dalıdır. Felsefenin, insanlar arası ilişkilerde değer sorunlarını inceleyen bir dalıdır. Doğru cevap B’dir.

Bir kısmını daha önce dile getirdiğimiz yukarıdaki soruları yanıtlayabilmek için öncelikle, söz konusu olan “insan” ve onun “hak”ları olduğundan, bu iki terim arasındaki bağlantıyı yeniden kurabilmemiz, yani önce, “insan nedir ki onun hakları ne olsun?” sorusunu daha önce anlattıklarımızla bağını kurarak yanıtlamamız gerekmektedir. Nitekim, insan haklarıyla ilgili günümüzde mevcut olan çeşitli beyanname ve sözleşmelerin temelini oluşturan 1948 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi de aslında bu soruya verilmiş bir yanıtı temel alır. Doğru cevap C’dir.

19. yüzyılda J. S. Mill tarafından en olgun biçimine kavuşturulan bu liberal anlayış, bireysel ve toplumsal yaşamın nihai amacının mutluluk olduğunu ileri sürer. Doğru cevap D’dir.

19. yüzyılda J. S. Mill tarafından en olgun biçimine kavuşturulan bu liberal anlayış, bireysel ve toplumsal yaşamın nihai amacının mutluluk olduğunu ileri sürer. Doğru cevap C’dir.