İNSAN HAKLARI VE SOSYAL HİZMET

İlk kez 1945 tarihli Birleşmiş Milletler (BM) Şartı ve 1948 tarihli BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’yle bir uluslararası (ya da uluslarüstü) hukuk biçimini kazanmış olan, geçmişi Magna Carta’ya kadar uzanan “insan hakları” kavramı insanlığın yüzyılımızdaki en önemli başarılarından biridir. Bilim, sanat, hukuk, adalet, felsefe, teknik gibi insan başarılarından biri, insanın bir değeri olarak insan hakları, insanca yaşamın gerçekleşmesine yönelik bir düşüncedir.

İnsan hakları, hukukun türetildiği öncüllerdir, ama hukukun kendisi değildir. Temelinde bulunan etik ilkeler, hukukun da temel ilkeleridir. Her zaman etik ilkelere dayanmayan hukuk, her zaman etik ilkelere dayanan insan haklarını korumak ve ihlalleri engellemek içindir. “İnsan hakları, etik ilkelerdir ve bu etik ilkeler hukukun da temel ilkeleridir. Bu tür ilkeler, yani etik ilkeler bazen hukukun temel ilkeleri olarak alınabiliyor ya da hukuk buna dayanabiliyor ama bazen dayanmıyor. Hukuk her zaman etik ilkelere dayalı yapılmıyor. Aslında hukukun iki temel kaynağı vardır: etik ilkeler veya normlar ile kültürden gelen, içinde bulunulan kültürden aldığımız normlar, kültürel normlar denilen normlar. Kısaca hukuk bazen kültürel normların yasallaştırılması olarak karşımıza çıkıyor; bazen de etik ilkelerin yasalaştırılması olarak.

İnsan hakları kavramı pek çok kişi tarafından farklı anlamlarda kullanılmakta ve bu durum hem teoride hem de pratikte çeşitli sorunları beraberinde getirmektedir. Bu durum insan hakları ölçütü ve tanımlanmasına ilişkin felsefi ya da kuramsal sorunlar ile insan haklarının farkındalığına ilişkin bazı pratik problemleri beraberinde getirmektedir. Bu sebeple insan hakları kavramına açıklık kazandırmak uzun zamandır filozoflar için temel teorik sorunlardan biri olmuştur. Açık ve anlaşılır bir insan hakları kavramına sahip olmak hangi hakların insan hakları olarak sayılacağını hangilerinin sayılmayacağı belirlemek için bir anahtar olarak düşünülmüştür. Bu sorgulama insan hakları için ölçüt sorunu olarak adlandırılan bir başka sorunu da beraberinde getirir. Nelere insan hakları denilebileceği ve insan hakları sayılabilmenin ölçütü olarak neyin kullanılabileceği, bazı hakların temel haklar, bazılarının ise temel olmayan haklar olmasına nasıl karar verilebileceği konusunda bir ölçüte ihtiyaç duyulur. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi gibi sözleşmeler, esasında insan hakları için bir ölçüt olarak kabul edilerek hakların korunmasını sağlamada güçlü olduğu düşünülen insan hakları belgelerinin de güvenilirliğini ve doğruluğunu artırır.

Kuçuradi insanın özelliklerini ve olanaklarını birbirinden ayırır ve insanı belli özellik ve olanaklardan oluşan bir varlık olarak görür (Kuçuradi, 1997: 84). Bu insan görüşü onun yeni bir insan hakları görüşü ortaya koyabilmesine kapı aralar. “Hak nedir?”, “Temel haklar nelerdir”, “Neler insan haklarıdır?”, “Neden insanın hakları vardır?”, “Sosyal ve ekonomik haklarla temel hakların ilişkisi nedir?” gibi sorulara yanıtlar arayan Kuçuradi, özgün bir insan hakları görüşü ortaya koyar. İnsan haklarını her kişinin insan olarak sahip olduğu, ona özgü olanakları gerçekleştirebilmesinin önkoşullarıyla ilgili gerekler olarak gören bu görüş bugün insan haklarıyla ilgili sorunları gidermeye yardımcı olabilecek bir görüştür. Bu görüş, “İnsan neden değerlidir?” sorusunu yanıtlayan ve her tek kişinin yalnızca insan türünün bir üyesi olmakla sahip olduğu bu olanakları, yani insanı insan yapan değerleri, olanakları gerçekleştirmesi, geliştirmesi için her tek kişinin temel haklarının korunması, temel haklarına dokunulmaması ve eğitim, beslenme, sağlık gibi ona bu olanakları gerçekleştirebileceği yaşam koşullarının ona sağlanması gerekliliğini dile getirir.

Kuçuradi’ye göre, hak ve özgürlük kavramlarını kavramsal olarak ayrı şeydir. ‘Hak’, kişinin, yasal güvence altına alınmamış olsa bile sahip olduğu bir şeyi görmesi gereken muameleyi dile getirir. ‘Özgürlük’ ise kişinin görmesi gereken bu muamelenin, bir ülkede yasal güvence altına alınmış olması anlamına gelir. “Özgürlükler”, yasal istemlere dönüştürülmüş etik istemlerdir. Kişiler yaşarken, toplumsal rollerini yerine getirirken, ilişkide oldukları kişilere bu istemlerin dile getirdiği biçimde muamele ettiğinde orada özgürlükler vardır.

Kant insanı hem fenomen hem de noumen dünyanın üyesi ikili bir varlık olarak görür. İnsan bir yandan diğer canlılar -ve cansız varlıklar- gibi doğa varlığı, doğa yasalarına tabi bir varlık iken öte yandan akıl sahibi bir varlık olmasından dolayı noumenal dünyanın bir üyesi olarak özgürlük ve ahlaklılığı olanak olarak yapısında taşıyan bir varlıktır. Bu ikililik aynı zamanda eyleyen bir varlık olarak insanın eylemlerinin, yapıp-etmelerinin, hem düşünen bir varlık olmasından ötürü akıl tarafından -akılda temelini bulan bir yasa tarafından- hem de duyular dünyasının bir varlığı olmasından ötürü doğa nedenselliği -doğa yasası- tarafından belirlenebildiğini de gösterir. Başka bir deyişle Kant insanı, “doğal varlık” ve “akıl varlığı” olmak üzere ikili bir varlık olarak görmekle birlikte, bu ikiliğe paralel olarak “insan doğası”nı da aslında ikili bir yapı olarak karşımıza çıkarmaktadır.

Yapabilirlikler yaklaşımı, özünde insan doğasının ne olduğunu dile getiren bir yaklaşımdır. “Bu yaklaşım, insanın geliştirme kapasitesine sahip olduğu pek çok şey arasından hangilerinin değerli olduğunu, hangilerinin en alt düzeyde bir adil toplumun yetiştirmek ve desteklemek için çaba göstermesi gereken şeyler olduğunu sormaktadır.”

Antik Çağ’da erdemli bir yaşamın insan onuruna uygun yaşamanın bir gereği olduğu düşüncesi, Orta Çağ’da yerini kavramın tanrıyla ilgisi kurularak insanın tanrının bir sureti olarak yaratıldığı ve bunun da onu diğer canlılardan ayırdığı ve değerli kıldığı düşüncesine bırakır. Onurun ontolojik değil, etik bir kategori olduğu da kimi Orta Çağ düşünürlerince vurgulanırken (Lewis 2007: 94), bu düşünce Rönesans hümanizmi ile kilise arasında bir köprü kurmaya, akıl ile onur kavramları arasındaki bağlantıyı göstermeye de zemin hazırlamıştır. Fakat, Rönesans’ın ardından gelen Aydınlanma dönemiyle birlikte “onur” kavramı ile “insan hakları” kavramı arasındaki bağı görebilmeyi sağlayan filozof Immanuel Kant’tır. Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi adlı eserinde akıl denilen yetiye ve ahlaklı eylemde bulunma olanağına sahip olan insanın araç değil, amaç olduğunu vurgulayan Kant’ın görüşleri günümüz düşünürlerinin pek çoğunu etkilemiş ve kişinin özerkliği ile onuru arasında kurduğu bağ pek çok felsefi kuramda yer bulmuştur.

“Onur” kavramıyla sıkça karıştırılan bir başka kavram olan “gurur” ise “kişinin kendisiyle ilişkisinde duyduğu bir duygudur ve ona doğrudan veya dolaylı olarak kendi imgesine uygun davranıldığı zaman yaşadığı bir duygu”dur.