İnsan Hakları Bağlamında Sosyal Hizmet Planlı Değişim Süreci

Sosyal hizmet uzmanları tarafından yürütülen ve değişim yaratmak için yürütülen faaliyetlerden oluşan mesleki uygulama sürecine “planlı değişim süreci” adı verilir.

Planlı değişim süreci sekiz aşa­madan oluşur:

• Bilgi toplama
• Bilgiyi değerlendirme
• Sorunu tanımlama
• Müdahale planı
• Müdahale için açık bir iletişim geliştirme
• Müdahale planını uygulama
• Sonuçları değerlendirme
• Süreci izleme ve sonlandırma
• Etik ilkelere bağlı çalışabilme

Hak temelli yaklaşımın ilkeleri şunlardır:

• Müracaatçıların sivil, siyasi, ekonomik, sos¬yal ve kültürel haklarının tümüne erişimin¬de sorun yaşayıp yaşamadıklarını değerlen¬dirmek,
• Haklara erişimle ilgili sorun yaşadıklarında müracaatçılarla iş birliği halinde çalışmak,
• Müdahale sürecinde hem mikro hem mak¬ro düzeylerde çalışmak,
• Müracaatçılar için insan hakları savunu¬culuğu yapmanın, hak temelli yaklaşımın merkezinde olduğunu bilmek,
• Eşitsizlik, ayrımcılık ve yapısal dezavantajlı¬lık ile mücadele etmek,
• Diğer meslek elemanları, devlet yetkilileri ve toplum mensupları ile iş birliği yapmak,
• Yürüttüğü mesleki uygulamaları sürekli sorgulamak ve tüm uygulama süreçlerinde müracaatçıların haklarını koruyor muyum ve iyileştiriyor muyum diye düşünmek,
• İnsan hakları konusunda kendini bilgilen¬dirmek ve müracaatçıların haklarını öğren¬melerine destek olmak.

Makro sosyal hizmet, “toplumların/toplulukların ilerici bir değişim için eşitlik, adalet, kalkınma gibi hedefler ekseninde örgütlenmesine ve savunuculuğa odaklanır”.

Bu modellerin başlıcaları; toplumsal kalkınma, sosyal planlama, sosyal eylem, savunuculuk, kurumsal kapasite geliştirme, bilinç yükseltme ve halk eğitimidir. 

Birleşmiş Milletler Ekonomik, Siyasi ve Kültürel Haklar Komitesi tarafından ortaya konan prensiplere göre insan haklarını merkeze alan bir sosyal hizmet kurumu aşağıdaki prensipleri gözetmelidir.

• Ulaşılabilirlik: Bireyler ihtiyaç duydukları hizmetlere ihtiyaç duydukları yerde ulaşa­bilirler.
• Kabul edilebilirlik: Sunulan hizmetler birey­lere gelişimsel ve kültürel olarak uygundur.
• Erişilebilirlik: Hizmetler için bireylerin ödeyemeyeceği ücretler talep edilmez, hiz­metlerle ilgili açıklama yapılır ve hizmetle­rin sunumunda ayrımcılık yapılmaz.
• Kalite: Bütün yararlanıcılar aynı kalitede hizmet alır.

Sosyal hizmet mesleğinin kurucularından Jane Addams, insan hakları alanında yaptığı çalışmalarla 1931 yılında Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.

Sosyal hizmette bireyle ve ailelerle yapılan uygulamalar “mikro uygulama” ve “doğrudan uygulama” olarak adlandırılır.

Toplumla yürütülen sosyal hizmet uygulamaları “makro sosyal hiz­met” olarak adlandırılır.

Toplumda süregelen ayrımcılık biçimleri ortaya konulmalı ve ortadan kaldırılmalıdır. Böylece ayrımcılığa maruz kalan bireyler için eşitlik sağlanır. Kadınların ayrımcılık deneyimleri ve hizmetlere erişimi konularına özel ihtimam gösterilir. Kültürel duyarlılık için çalışılır. Şefkat ve güçlere odaklanılarak damgalama ile mücadele edilir.

Sosyal hizmet meslek ve disiplini içerisinde insan haklarını merkeze alan sosyal hizmet uygulama modelleri; baskı karşıtı uygulama, güçlendirme ve güçler yaklaşımı, feminist sosyal hizmet, yapısal sosyal hizmet, çokkültürcü sosyal hizmet, kültürel yeterlilik/duyarlılık ve etnik duyarlı uygulamadır.

Model; Marksizm, çatışma kuramı, eleştirel kuram, feminist kuram, siyahi feminist düşünce ve güçlendirme yaklaşımından etkilenmiştir. Baskı karşıtı sosyal hiz­met, bu ünitede yer alan  hizmet modellerinin tümünden un­surlar içerir. 1970’lerin sosyal hizmet hareketi ve ardından gelen yapısal, feminist ve ırkçılık karşıtı sosyal hizmet hareketleri; baskı karşıtı sosyal hizmetin zeminini oluşturmuştur.

Baskı karşıtı uygulamada müracaatçı-sosyal hizmet uzmanı ilişkisi tam olarak eşitlikçi olmalıdır. Müracaatçı kendi gerçekliğinin uzmanı iken, sosyal hizmet uzmanı müracaatçının hayatının uzmanı değildir. Sosyal hizmet uzmanı yalnızca müracaatçıların kendi sesleri ile hikâyelerini inşa etmeleri için zemin hazırlar ve hegemonic, baskıcı söylemlerin bu hikâyeleri nasıl bastırdığını anlamaya çalışır. Sosyal hizmet uzmanı müracaatçıyı patolojik ifadelerle etiketlemez, onu normalleştirmeye çalışmaz. Uygulamayı birey ya da aile ile yapılıyor olsa dahi müracaatçıyı sosyal bağlamı içerisinde değerlendirir. Sosyal hizmet uzmanları kendilerinin ve müracaatçıların hareket alanlarının kısıtlı olduğunu fark etmeli ve yapısal engelleri gerçekçi bir yaklaşımla değerlendirmelidir.

Carl Rogers’ın ortaya koy­duğu kişi merkezli terapinin saygı, içtenlik, ilgi, iş birliği ve empati gibi temel ilkeleri güçler yaklaşı­mının da merkezindedir. Güçler yaklaşımına göre tek bir nesnel gerçeklik yoktur, dolayısıyla iyi ve doğru olana sosyal hizmet uzmanı müracaatçı adına karar veremez. Müraca­atçı kendi gerçekliğini kendi hayal ve umutlarının ışığında inşa eder. Uzman bu sürece yalnızca destek olur. Bunu yaparken de müracaatçının dünyasını keşfetmeye; müracaatçının hikayesi­ni dinleyerek acılarını anlamaya çalışır. Fakat bu sıkıntı ve acılara saplanıp kalma­dan müracaatçının çevresinde zaten var olan kay­naklarını kullanmasını teşvik eder. Müracaatçıya ayna olarak potansiyelini ve yeteneklerini gösterir.

Kadınların deneyimlerini başlangıç noktası olarak alan ve ataerkil toplumu eleştiren feminist sosyal hizmetin genel özellikleri aşağıda verilmiştir. 

• Kadınların kişisel sorunlarının altında ya­tan sosyal ve yapısal nedenler analiz edilir.
• Kadınların eylemliliği vurgulanır ve güçlen­dirici müdahale yöntemleri uygulanır.
• Terapötik ilişkilerdeki iktidar ilişkileri eleş­tirel bir perspektifle analiz edilir.
• Sosyal hizmet uzmanı-müracaatçı ilişkisin­de eşitlikçi ve işbirlikçi davranılır.
• “Kadın” kavramı geniş ve çeşitlilik barındı­ran bir kavram olarak analiz edilir.
• Toplumsal cinsiyetin diğer sosyal kategori­lerle kesişimi irdelenir.
• Mikro ve makro müdahaleler birlikte yürütülür.

Feminist sosyal hizmet uygulamasına göre sos­yal hizmet uzmanı kadınları toplumdaki rolleri, konumları ve ataerkil toplum dinamikleri nede­niyle yaşadıkları sorunlar ve bu sorunların diğer yapısal süreçlerle ilişkisini kavramaları konusunda bilinçlendirir. Müdahale sürecinde eşitlikçi bir iliş­ki içinde müracaatçıyı güçlendirmek için çalışır. Özellikle kadınların inisiyatifi ele alarak kendileri­ni ve benzer sorunlar yaşayan diğer kadınları güç­lendirmeleri esastır. Sosyal hizmet uzmanı, bunu sağlayacak alanlar açar ve kadınların kendi seslerini duyurmalarını destekler. Sosyal refah sistemi içeri­sindeki cinsiyetçi ve baskıcı uygulamalarla da mü­cadele eder.

Yapı­sal sosyal hizmetin uygulamadaki genel prensipleri şunlardır:

• Müracaatçıyı savunmak: Sosyal hizmet uzmanı müracaatçı ile ittifak içerisinde mü­racaatçının adaletsiz sistemlere karşı ken­disini savunmasına yardım eder, haklarına erişimini destekler.

• Kollektifleşme: Sosyal hizmet uzmanı, mü­racaatçının kendisiyle benzer sorunlar yaşa­yan başka kişilerle bir araya gelmesini des­tekler ve sosyal izolasyonu azaltır. Müracaatçı yaşadığı sorunda yalnız olmadığını görür.

• Materyalizasyon: Müracaatçının içinde ya­şadığı maddi koşullar etraflıca değerlendiri­lir ve bu koşulların yaşadığı sorunlara olan etkisini kavraması desteklenir.

• Sosyal hizmet uzmanı – müracaatçı iliş­kisinde müracaatçının gücünü arttırmak: Sosyal hizmet uzmanı ile müracaatçı ara­sında bir güç asimetrisi vardır. Bu asimetri olabildiğince azaltılmalıdır. Müracaatçının onuruna ve özerkliğine saygı duyulmalıdır. Basit bir dil kullanmak, tıbbi terminoloji­den kaçınmak, ilk isimle samimi bir şekilde hitap etmek, gizliliği korumak gibi yöntem­ler önerilmektedir.

• Kişisel değişim ile müracaatçının gücünü arttırmak: Sosyal hizmet uzmanı, müraca­atçının kişisel sorunları ile yapısal süreçler arasındaki bağlantıyı anlamasına yardımcı olur. Bunu yaparken bireyin sorumluluğu­nu yadsımaz ve sorunun altında yatan ve müracaatçıya zarar veren duygu, düşünce ve davranışların değişimi için çalışır.

Kültürel olarak yetkin bir sosyal hizmet uzmanı:

• Kültürü, kültürün insan davranışı üzerin­deki etkisini ve toplumdaki işlevini anla­malı; her kültürün güçlü yönleri olduğunu kabul etmelidir.

• Hizmet alanın kültürü hakkında bilgi sahi­bi olmalı; kültürel farklılıkları kabul etmeli ve duyarlı olmalı; hizmetleri sunarken hiz­met alanın kültürünü göz önünde bulun­durarak davranmalıdır.

• Sosyal farklılıkların doğasını ve ırk, renk, etnik ve ulusal köken, cinsiyet, yaş, mede­ni durum, siyasal görüş, dinsel inanç, cinsel tercih, zihinsel ya da fiziksel özür gibi farklı­lıklara yönelik baskıları anlamaya çalışmalı ve bu konuda eğitim programlarına katıl­malı ve kendini geliştirmelidir.

Kültürel tevazu sahibi bir sosyal hizmet uzmanı;

• Kendi sınırlılıklarını, limitlerini kabul eder,
• Öz farkındalık geliştirmek ve kendi yargı/önyargılarının farkında olmak için çalışır,
• Müracaatçılardan öğrenmeye hazırdır.

Etnik duyarlı uygulamanın en önemli özelliklerinden biri, sosyal hizmet uzmanlarının etnisite ve ırk ile ilgili konuların müracaatçılar için önemini fark etmeleridir. Etnisite ve ırk konularını görmezden gelmek, bazı müracaatçıların deneyimlerini gör­mezden gelmek anlamına gelebilir. Sosyal hizmet uzmanları bu konudaki farkındalık düzeylerini artırmalıdır. Bunun için sosyal hizmet uzmanla­rının yalnızca kendi varsayım, tutum, davranış ve değerlerinin farkına varması yetmez, aynı zamanda toplumda etnisiteye dayalı baskı ve ayrımcılıkların ve bu süreçlerin nasıl işlediğinin farkına varmak gerekir. Daha da önemlisi, sosyal hizmet uzmanı -varsa- kendi imtiyazlarının ve ayrıcalıklı konumu­nun farkında olmalıdır.