İnsan Hakları Bağlamında Sosyal Hizmet Etiği ve Değerleri

Sınırlı bir odağa sahip olan bu dönemde sadece müracaatçıların erdemli/ahlaklı davranışlara sahip olması ile ilgilenilir. Dönemin başat konusu olan yoksulluk, ağırlıklı olarak paternalist bir yaklaşım- la ele alınır. Yaşadıkları tüm zorluk ve sıkıntıların sorumlusu olarak görülen yoksullar ise kurtuluşları için ahlaklı davranmaya teşvik edilir.

Verilen eğitimlerde etik hatalar, yanlış uygulamalar, etik standartları gibi konular ele alınır. Böylece, hem müracaatçıların etik ihlallere uğramasının önüne geçilmesi hem de sosyal hizmet uzmanları ile mes- leğinin etik dışı uygulamalardan ve olası hukuk da- valarından korunması amaçlanır.

Etik, eski Yunanca bir kelime olan ve ‘erdemlere yönelik alışkanlıklar’ anlamına gelen ‘ethicos’tan gelmektedir. Etik, bireylerin sahip olduğu düşünce ya da temenniler yerine ser- giledikleri davranış ve eylemler üzerinden değerlendirilir.

Bu yaklaşım, her koşul altında doğruyu söylemek gerektiğini savunur. Sosyal hizmet açısından değerlendirildi- ğinde, ‘her koşulda doğruculuk’ ilkesi, temel sosyal hizmet değerleri arasında görülen müracaatçının mahremiyet, gizlilik ve kendi kaderini tayin etme hakları ile çelişir.

Teleolojik etik ve durumsal etik yaklaşımları evrensel değildir.

Bu yaklaşım, karar alma süreçlerinde sosyal hiz- met uzmanlarının yaşadıkları toplumun değer ve normlarını göz önünde bulundurarak hareket et- meleri gerektiğini savunur. Diğer bir deyişle, sosyal hizmet uzmanlarının müdahale edecekleri davra- nışları belirlerken, toplumun norm dışı kabul et- tiği eylemleri ölçek olarak kullanmaları gerektiğini ifade eder. Böylece içinde yaşadıkları ve hizmet ver- dikleri toplumun değer ve kurallarına göre hareket etmiş olacaklarını belirtir. Aldığı eleştiriler- den biri, toplumsal normları ölçek olarak kabul ederken söz konusu normlar dışında yaşayan kişi- leri “anormal” olarak etiketleyecek olmasıdır. Bir diğer eleştiri ise, statükocu ve toplumsal değişimi teşvik etmeyen bir yaklaşım olmasıdır.

İnsan doğasına dair idealist bir bakış açısına sa- hip olan Hümanist Etik, her bireyin kendini ge- liştirecek ve kendi potansiyeline ulaşacak seçimler yapma kapasitesi olduğunu ileri sürer. Bu yaklaşım insan doğasının özünde iyi olduğu ve insanın etik davranma yetkinliğine sahip olduğu görüşünü benimser. Bu yaklaşım, etik sorunları gidermek yerine onları arttırdığı yönünde eleştiriler alır. Çünkü her müracaatçı kendini geliştirmeyi ya da gerçekleştirmeyi istememektedir. Hatta bazı du- rumlarda müracaatçının kendini geliştirmesi baş- kalarının kendini geliştirme çabaları ile çelişebilir. Bu yaklaşıma getirilen bir diğer eleştiri ise bireyselliği önceliklendirmesidir. Bu durumun toplumsal refahı artırmayı savunan sosyal hizmet mesleğinin amaçları ile çeliştiği ileri sürülür.

Öncelikle sosyal hizmetin motivasyonu ile toplumsal amaçlarının tanımlanmasını sağlar. İkinci olarak sosyal hizmet uzmanları ile müracaatçılar, meslektaşlar ve toplumsal gruplar arasındaki profesyonel ilişkiyi düzenler. Üçüncü olarak sosyal hizmet uzmanının hazırlayacağı müdahale planının içeriğini belirler. Son olarak ise etik ikilemlerle karşılaşıldığında izlenecek yolun esaslarını oluşturur.

Bir insan hakkı olarak karşımıza çıkan katılımcılık prensibi, müracaatçının kendi refahını etkileyecek karar alma süreçlerine katılması demektir.

Sosyal hizmet değerleri ile meslek etiği arasındaki en temel fark, değerlerin üzerinde uzlaşılması göreceli olarak daha kolay soyut bir kategori olması, meslek etiğinin ise somut uygulamalara dayanmasıdır.

Etik ikilem, sosyal hizmet uzmanının mesleki değerlerden hareketle oluşturduğu görev ve yüküm- lülükleri arasında çatışma yaşadığı durumlar için kullanılan bir tanımlamadır.

Loewenberg ve Dolgoff (1996) etik ikileme yol açan üç temel sebepten bahseder. Bunlar rakip değerler; rakip sadakatler ve belirsizlik ile kararsızlıktır.

Etik kurallar eşliğinde karar verme sürecini ele alan iki temel yaklaşımdan bahsedilebilir. Bunlardan ilki Reamer’ın (2006) hazırladığı modeldir ve toplam 7 aşamadan meydana gelir.

1. İlk aşamada sosyal hizmet meslek değerleri ile bir değerlendirme yapılıp ortaya çıkan etik meselele- rin farkına varılması gerekir.
2. Ardından alınacak karardan etkilenecek birey, grup ve organizasyonların hangileri olduğuna karar verilmelidir.
3. Üçüncü aşamada müdahale için seçilebilecek tüm eylem planları ve hepsinin taşıdığı potansiyel fayda ve riskler belirlenir.
4. Ardından etik ve yasal teoriler ile prensipler ve kişisel ve mesleki değerler ışığında muhtemel her eylem planı için seçme ve seçmeme sebepleri listelenir.
5. Beşinci aşamada meslektaş ve uzmanların görüşü alınır.
6. Ardından müdahale için karar verilir ve karar verme süreci belgelenir.
7. Yedinci ve son aşamada alınan karar gözlenir, değerlendirilir ve belgelenir.

Reamer sosyal hizmet uygulayıcılarının hizmet verdikleri müracaatçılarla olan ilişkilerinde karşılaşabilecekleri etik ikilemleri beş grupta ince- ler: mahremiyet ve gizlilik, kendi kaderini tayin etme ve paternalizm, bölünmüş sadakatler, mesleki sınırlar ve çıkar çatışması ile mesleki ve kişisel de- ğerler arasındaki çatışmadır.

Hak temelli bir yaklaşım, bireylerin muhtaçlıklarından değil insan olmalarından mütevellit sahip oldukları haklar sebebiyle sosyal hizmet danışmanlığı aldıklarına işaret eder.

Pragmatik yaklaşım, karar alma süreçlerinde sosyal hizmet uzmanlarının yaşadıkları toplumun değer ve normlarını göz önünde bulundurarak hareket etmeleri gerektiğini savunurken, hümanist etik insan doğasına dair idealist bir bakış açısına sahiptir ve her bireyin kendini geliştirecek ve kendi potansiyeline ulaşacak seçimler yapma kapasitesi olduğunu ileri sürer.

Sosyal hizmet etik ve değerlerini sınıflandıran çeşitli tipolojiler mevcuttur. Banks (1995: 26) pek çok çalışmanın Biestek’in 1950’li yılların sonun- da geliştirdiği yedi prensibi temel aldığını söyler. Kantçı bir yaklaşımı benimseyen bu prensipler sırasıyla ferdileşme, duyguların amaçsal ifade edil- mesi, kontrollü duygusal yatırım, kabulleniş, peşin hükümsüz tavır, bireyin kendi kaderini tayin etme hakkı ve mahremiyettir.

Ölümcül hastalığa ya- kalanmış bir müracaatçıdan tıbbi teşhisi gizlemek veya yanlış bilgilendirme yapmak ya da hastalığı için tıbbi müdahale istemeyen bir müracaatçının bu müdahaleyi almasına karar vermek paternalizm örnekleri arasında gösterilebilir.

Sosyal hizmet değerleri, etik kuralların hareket noktasıdır ve meslek uzmanları için merkezi bir öneme sahiptir. Değerleri doğru ve yanlış davranışlar hakkındaki toplumsal görüşleri, etik ise uygulayıcıların doğru ve yanlış eylemlerine yönelik düşünceleri içerir